"Nire neurosiaz libratzeko idazten dut"

Aurreko batean onartu zenuen berandu konturatu zarela idazteak zure bizitzan izan duen garrantziaz. Bizi-tzeko denborarik ez dizu kendu, beraz, izkiriatzeak.

Alderantziz. Pentsatu izan dut hobe nuela gehiago idatzi izan banu. Idaztea bizitzea da niretzat.

Zure neurosia edo neurosiak sendatzeko idazten duzula ere aitortu duzu inoiz.

Nire neurosia ezagutzeko eta nire neurosiaz libratzeko idazten dut, bai. Eta hor ikasi dut neurosia karga bezala ikusten, eta hor engainatuta dago artista asko, uste baitute neurosiak idazteko gaia ematen duela, eta ez da egia, neurosia traba bat da, idaztea ere eragozten duen zama. Hori bai, neurotikoa izan daiteke kargantea, baina uste dut egungo gizarte honetan zaila dela neurotiko ez izatea. Neurotiko ez diren sano-perfektoak gutxi izango dira, eta gero psikotikoak eta gaiztoak ere badira. Hori ere berandu ikasi dut: munduan pertsona gaizto asko dagoela. Neurotikoa, azken finean, gaixo gizajo bat da.

Idazlea nola, pertsonaiak hala?

Dena pasatzen da nigandik eta ulerkorra egiten zait nire pertsonaien izaera eta jarduna, bai.

Eta beti maitasunaren bueltan gira eta bira...

Hala da. Niretzat hori da gairik interesgarriena: asuntoa. Inportanteena eta literarioena ere bai.

Jardunaren jardunaz, ikasiko dugu zer den maitasuna?

Ikasten da. Eta gazteek orain nire garaian baino askozaz gehiago dakite horretaz. Esaterako, badakite harremanak zaindu egin behar direla. Guri hori artifizialkeria begitantzen zitzaigun. Orain, autolaguntza liburuekin eta ohituta daude... Hor literatura oso txarra dago, baina tira, zerbait da. Gure garaian ez zegoen ezer, psikoanalisia eta irakurtzen genuen, baina... Nahasmen izugarria geneukan.

Eta, bistan denez, emakumearekiko lilura ez zaizu amatatu.

Nor da emakumea, nolakoa da? Hori hor dago.

Zure lanetan bikoteen arteko harreman tirabiratsuak dira nagusi, kar-tzela moduko batean bizi direla. Joko asko ematen dizu horrek.

Tira, gehienetan aspaldiko kontuak kontatzen ditut. Orain badakit posible dela beste harreman klase bat, lasaiagoa eta sanoagoa. Zoriontsuagoa. Baina bai, gehiago interesatzen zait hori. Eta zoriona ere ez zait oso erakargarria egiten kontatzeko. Bitxia da, baina badira bikoteak kon-flikto horretan gustura bizi direnak, eta oinarrian maitasun bat egon liteke hor ere.

Euskal gizartearen kronikagilea zarela esan du kritikari batek. Beraz, zuretzat literatura soziologia egiteko beste tresna bat da?

Dudarik gabe. Nire nobela guztietan dago gizarteari begiratzeko ahalegina. Inposatu egiten zait ingurunea aztertu beharra, politikaz pentsatzen dudana adierazi beharra... Nahiz eta badakidan horrek igoal literaturari ez diola asko laguntzen. Horrek guztiak lanak ematen dizkit, hau da, hori dena nobelan integratzeak, esan barik esateak...

Eta gero esango dute errealismo faltan dagoela euskal narratiba.

Begira, euskal literaturari gehiegi eskatzen zaio. Badakizu, Fernando Aramburu eta abarrek... Oraindik badirudi euskal kultura zera txiki bat dela erdal munduan, badirudi subentzionatutako nazionalistak garelako daukagula daukagun ospea eta beraiek direla kaltetu batzuk, eta aspertuta naukate mezu horrekin.

Azken bi Euskadi sariek oso present dute euskal gatazka eta bere inguruan gertatutakoak. Hori bai, modu diferentean azaltzen duzue gaia.

Bai, eta begi bistakoa da Harkaitz Canorentzat berarentzat ere hemengo gai bat tratatzeak izan duen kostua. Eta esango nuke lehendabiziko kapitulu hori, hainbeste aipatzen dena (hain da ona gainera!), min gehiena horrek eman diola baten bati, literarioki ezin kontra egite horrek... Hau da, Espainiako demokraziak izan duen kapitulurik lotsagarriena literarioki tratatzea, Espainian egin den literaturarik hoberenarekin gainera. Horrek ez dio lagunduko gaztelerazko bertsioa zabaltzen, baina biba bera! Aramburuk jakin dezala gure literatura txikian badaudela bera baino idazle hobeagoak diren batzuk.

Baina egia da, baita, gurean gauza batzuk esatea ez dela beti erraza izan.

Egia da, baina iritzi gara momentu batera non bestearen diskurtsoa errespetuz entzuten den; toleratzen da behintzat. Oraindik ere txoropitoren bat geratzen da bazterretan, baina... Esaterako, nik badut diskurtso bat, ez dena ezker aber-tzalearena, baina ezker abertzaleko jendeak toleratu egiten du, errespetuz entzuten dute, eta hori datu inportantea da, beti ez delako horrela izan.

Baikor zaude, beraz, etorkizunarekiko.

Bai, baina uste dut pauso berri bat eman behar dugula, amankomunean jarriz kontaketa edo errelato objektiboa, gertatu dena, gertatu diren gauza batzuk ez baitira interpretagarriak. Eta hor norberaren autokritika sartzen da. Uste dut kultura munduko jendeak ez duela jarraitu behar tertulietan egiten den modeloa, elkarri harrika egitearen molde hori. Orain inportantea da nik gaizki egin nuena azaltzea, inporta izan gabe besteak bere pekatua aitortuko duen ala ez. Uste dut intelektualki dagokidala nik neure kritika egitea. Hori ere ez dakit beti ulertzen zaidan ETAz ari naizenean. Hau da, aitortu beharko genuke azken urteotako indarkeriak ez digula ezertan lagundu, eta hori ez dela sekula bidea izango.

Autokritikaren bidea urratzea gera-tzen zaigu?

Bai, batzuk ez dute autokritika hori egin nahi, eta hori politikan ulertzen dut, baina beste esparru batzuetan ez, asko galdu baitugu azken 40 urteotan.

Eta, zure ustez, badago berreskuratzerik tarte horretan galdu duguna?

Ez, hori ez dugu inoiz berreskuratuko.

Eta horrela, zelan eraiki mundu berri bat?

Zenbat eta zuhurrago eta noblekiago itxi gai hau, hau da, autokritika eginez, hainbat eta hobeto aterako da. Edo, gehiago esango nuke: horrela konpondu ahal izango dugu bakarrik. Autokritika hori atzeratzen badugu gero eta handiagoa egingo zaigu zama, frankistei gertatzen zaien moduan. Hau da, herri bezala, zenbat eta azkarrago eta modu koherente eta argienean aitortu ez ginela oso ondo ibili asunto honetan, hainbat eta presentableago egingo dugu gure historia.

Badirudi aberriak ez zaituela bakean utzi oraino.

Ez erabat, eta interesatuta nago Eskozian eta Katalunian ikusten dudanarekin. Eta ikusten dut datu baikor bat, iruditzen zaidalako nazioa eraikitzeko pauso dexente eman dugula azken boladan. Honatx diodanaren adierazleak: korrupzioa gutxiago izan da hemen Espainian baino; administratzeko tradizioa erakutsi dugu; langabeziak beranduago harrapatu gaitu; industria modelo bat badaukagu; eskuin espainiarra bera ere diferentea da hemen, gazteagoa, euskaldunagoa... Esaterako, duela hogei urte pentsaezina zen gazte euskaldun pepero bat ETBn ikustea, euskaraz eztabaida-tzen. Zergatik ez? Parte har dezatela PP-koek nazio eraikuntzan, eroso senti daitezela Euskal Herrian. Biktimak ere diferenteak dira gurean, portaera zabalagoa dute, zentzuzkoagoa. Eta politikerietan eroriko ez bagina, guzti horri emango genioke lehentasuna.

Baina katalanak aipatu dituzu...

Hobeto ikusten dudalako geure burua katalanena baino. Orain gerra horretan sartzea ez zaigu interesatzen, esango bainuke gu naziogintzan gaudela. Eta orain ari zaizkigu batzuk saltzen haien atzetik joan behar dugula. Ez dut esaten gai hori plazara ez ateratzeko, baina orain gauden egoeran, bai katalanak, bai eskoziarrak eta baita gu (hoberenean ere fifty-fifty egoera batean), iruditzen zait independentzia batek ez ligukeela emango baliabiderik gehiago egiteko.

Adibide bat?

Esaterako, euskararen aldeko borrokan. Independente bagina, zer egingo genuke, euskara inposatu? Ez, hori ez litzatekeelako demokrazia bat izango. Horregatik diot, ez dudala uste askozaz gehiago egingo genukeenik. Uste dut benetan aber-tzalea denak independentismoaren gaia baztertu egin beharko lukeela. Bai, badakit PNVren diskurtsoa dela, baina egongo da horretarako aldi hoberik. Izan gaitezen pragmatikoagoak.

Edozein gizartetan da gaitza norbera izatea, baina badirudi Euskal Herrian are gaitzagoa dela norbanako izatea...

Sentsazio hori daukat askotan. Presioak badira, beti gaude errietan... Begira, oraintsu tipo batek aholka-tzen zidan euskaraz ez idazteko, galdetzen zidan ea zer egiten duen ni bezalako donostiar batek euskaraz idazten (are gehiago euskara traketsa duen donostiarra izaki).

Argi dagoena da zuk euskal herritarrontzat idazten duzula.

Eta Martutene bereziki. Esango nuke euskal hiritarrentzat idatzi dudala gehienbat.

Hiritarrentzat?

Euskaldunok ez gara jada baserritarrak, zorionez eta zoritxarrez. Hori bukatu zen eta ez dakit denok argi daukagun. Akordatzen naiz 1974an eginiko estatistika batean zera agertu zitzaidala, datu hau: Gipuzkoan jaiotzen zirela polizia seme-alaba gehiago baserritarrenak baino. Beraz, gurean horixe egon da: polizia asko eta baserritar gutxi. Eta beste kontu bat ere egongo litzateke horren atzean: zenbat maite dugun baserria eta zein gutxi zaindu dugun.

Errealitatea gailentzen zaizun honetan, egin dezagun atzera apur bat. Esaterako, 60 urte. Umezaroko ezer gutxi aipatu duzu zure narratiban. Zergatik haurtzaroarekiko erdeinu hori?

Iruditzen zait asko dagoela idatzita horretaz; ez dakit asko aporta dezakedan. Edo igoal da gaia gogorregia egiten zaidala. Erantzun bat badaukat, baina ez dakit erabat egiatia den.

Heriotzaren liturgiak izutzen zintuen...

Hamaika pauso-n esaten du pertsonaia batek: Pompa mortis magis terret, quam mors ipsa. Heriotzak berak bezainbat beldurtzen gaitu heriotzaren inguruko ponpak. Eta bai, egia da niretzat elizak izugarriak zirela, Garizuma izugarria zela, orduko heriotzaren errituala... Eta egia da, baita ere, nire arrebarekin parekatuz, ni nintzela mundura gaizki etorri zena. Zortzikia, hildakotzat eman ninduten, bi aldiz bataiatua (bat urgentziaz...),... Etxeko ahula nintzen, eta beti nuen ama gainean. Akaso horrek ere izango zuen eraginik. Oso goiztiarra dut izu hori. Eta nire ingurukoez konparatuta, hitzez hitz sinisten nuen esaten zidaten guztia.

Kontu positiborik ez zizun utzi umezaroak?

Amonaren etxeko siestak gogora-tzen ditut, udakoak. Amona bat nuen, ipuinetako amona hori, oso goxoa. Baina purgatorioa, heriotza... Horien zama aldentzeko notizia onik ez nuen izan. Hildakoak begiratzeko gai ere ez nintzen. Nik ikusi nuen lehenbiziko hildakoa Aresti izan zen.

Suitzan egin zenituen ikasketak. Nola zeneraman aberritik at egotea?

Begira, askotan askapena litzateke ez jakitea nondik gatozen, berri-berri jaiotzea, kargarik gabe jaio-tzea. Zure aurrekoengan ikusten dituzun keinu berdinak zugan ikusten dituzunean, nolabait ere badirudi determinatuta zaudela, zatozela. Hortik libre sentitzea ez da erraza. Zure aurrekoen biografia inposatzen bazaizu...

Eta kanpoan egoteak lagundu zizun hori dena gainetik kentzen?

Ba ez. Kanpoan egon naizenean herrimina izan dut beti. Eta kuriosoa da zenbat sufritu dudan horrekin. Paradoxa da nirean. Ze bertakoa naizen, ze fidela Euskal Herriarekiko, ze abertzalea, eta hala eta guztiz ere nola jasan behar izan dudan azken 50 urteetan ez izatearen karga, hots, nahikoa abertzale ez izatearena, aski jatorra ez izatearena, espainolista izatearena...

Beraz, abertzaletzat daukazu zeure burua.

Bai, asunto honi badiot atxikimendua: euskara, euskal kultura, gure etorkizuna, gu herri bezala... Horrek guztiak ematen didan lana! Askotan esan dut astuna dela euskalduna izatea, baina zentzu horrekin esaten dut, eta ez dakit beti ondo interpretatzen den. Hori bai, ni Madrilgo ilustratuekin gustura sentitzen naiz, eta askotxo maite gaituzte, portzierto. Espainolak ere ezin dira denak zaku berean sartu.

Suitzatik etorri eta 'Zeruko Argia'ra arrimatu zinen. Prentsan idatzi, hi-tzaldi marxistak eman, antzerki absurdoa egin... Ez zinen aspertu.

Izugarri dibertigarriak izan ziren urte haiek. Orain batzuk diote aberriagatik borrokatu zutela eta abar, baina nik ez, ni dibertitu egin nin-tzen. Hori bai, orduko hartan eginiko zenbait gauzetaz asko lotsatzen naiz.

Ez da erraza zu hitzaldi marxista bat ematen irudikatzea...

(Barre ozena) Bai, horrekin bai lotsatzen naizela. Akordatzen naiz noizbait konturatu nintzela ezjakin hutsa nintzela, eta jendaurrean egon zitekeela gai haietaz nik baino askozaz gehiago zekien baten bat. Ordutik egin zait oso zaila jendaurrean hitz egitea.

Equipo Editorial argitaletxearen eskutik sortu zen, neurri batean, Lur. Arantxa Urretabizkaia, Ibon Sarasola, Kintana, Aresti... A ze kuadrila argitaletxearen inguruan elkartu zena.

Nahiko donostiarra zen kontu hura, orduan euskalgintzaren pisurik gehiena Donostian bai-tzegoen, Euskaltzaindia bera barne. Horrez gain, hemen bazegoen Erregimenaren jendea, baina euskara berea zuena. Esaterako, Arrue zentsorea. Bitxia da, baina Equipo Editorialeko jendea ez zen euskalduna, PCtik zetozen, baina ikusten zuten nazionalismoan zegoen hazi iraultzailea. Gaur taldea ere sortu zuten, eta ni hor nengoenez, zubi lana egin nuen beste euskaldun ba-tzuekin, Arantxa, Arregi eta Sarasolarekin, esaterako. Gero Kintana, Haranburu, Aresti, Lizundia eta beste batzuk hurbildu zitzaizkigun.

Gogoratzen duzu nola ezagutu zenuen Aresti?

Ez dut gogoratzen, baina esango nuke Zeruko Argiaren bitartez izan zela. Gogoratzen dut, baita, Euskaltzaindiako bilkurak Donostian zirela, eta hori oso gaizki zeramala Arestik, bera oso bilbotarra baitzen. Nik uste Donostia hiri txoropitoa iruditzen zitzaiola.

Biziko balitz, egungo aldarean legoke?

Aresti minorian egongo litzateke gaur egungo gure gizartean. Edukiko lituzke bere jarraitzaileak, baina ez ziren larregi izango, nire ustez. Esaten da poeta batentzat garaiz hiltzea oso inportantea dela, eta Arestiren kasuan horixe bera. Gogoratu behar da bere garaian gehiengo abertzaleak gorroto zuela Aresti. Eta gehiago esango nuke: espainolistatzat jotzen gintuzten Lur-en neurri batean Aresti gurekin zebilelako. Atera kontuak. Akordatzen naiz nola Rikardo Arregik berak ere ezkutuko harremanak zituen Gaur-ekoekin, bazekielako bere irudia mantendu behar zuela eta komunistekin harremanak edukitze horrek kaltetu zezakeela irudi hori.

Harreman estua zeneukan Arregirekin...

Nik ezagutu dudan gazterik helduena izan zen Rikardo. Gu guztiok baino azkozaz helduagoa. Harek uler-tzen zuen demokrazia eta politika, noizbait etorriko zen sistema. Guztiok iraultzari begira geundela, gauzak horrela magikoki konponduko zirela pentsatzen genuen bitartean, berak modu pragmatikoan jokatzen zuen. Apartekoa zen. Baina, biziko balitz, ez dakidana da zer egingo genuen orain berarekin. Igoal baztertuko genukeen auskalo nora... Ni orain ari naiz ikusten, krisiarekin eta gauza hauekin, nola nire inguruko jenderik argienak gauza hauek deskuidatu dituen, ditugun, nola dedikatu garen letretara eta nola utzi ditugun gauza inportanteenak beste batzuen eskuetan, ustez beroiek serioak zirelako eta abar... Eta ekarri gaituzte egoera honetara.

Beraz, politika utzi izanak damurik ekarri dizu.

Bai. Lekua uzten diegu beste ba-tzuei, merezi ez dutenei, eta oraingo gazteei hori transmititu nahi nieke, eguneroko borrokan sartu behar dugula, ez diegula beste horiei lekua utzi behar gauza inportanteen kudeaketan.

70ko hamarkadan 'Ustela'n parte hartu zenuen, eta Koldo Izagirrerekin batera 'Oh! Euzkadi' sortu. Oroitzapen onak gordetzen dituzu?

Erdi aspertuta nengoen garai batean sortu zen Ustela. Atxagak eta Koldok egiten zuten, baina Atxaga Bilbora joan zen eta hirugarren alea Koldo eta bion artean egin genuen. Eta horren ostean etorri zen Oh! Euzkadi. Ganberro hutsak ginen eta gauza kuriosoak egin genituen. Guztientzat geneukan egurra.

Oteizari ere tokatu zitzaion hartzea.

Berak ez zuen ulertu nik esan nuen gauza bat: "Oteizaren hutsunea gazte asko betetzen ari da". Eta uste dut asmatu egin nuela; esango nuke nik esan dudan esaldirik zehatz eta biribilena dela, nire inguruan gazte askok Oteizaren historiaurrea, hu-tsunean eta metafisikan aurkitu zuelako gure aurrekoek RH-arekin topatu zuten arrazoi bera. Horrekin beteta zeuden, errealitateari ihes eginez. Horiei ez zitzaien klase-borroka inporta, horiek Lurrarekin hitz egiten zuten, ad sic, joaten ziren Agiñara eta hor egoten ziren ardi-kaka artean Lurrarekin hitz egiten. Esan banuen esan nuen, eta badakit nirekin haserretu zela, eta orduantxe txikitu zen nire-tzat Oteiza. Tira, halako profeta bat 20 urteko mutiko batengatik haserretzea! Niri orain gazte batek esaten badit Martutene adreilu burges bat dela, ulertuko nuke. Kalte handia egin digu Oteiza jainkotzeak, haren atzetik atera diren edozenbat eskultore... Tira, gure plazetan kaka asko dagoela, eta horietako asko dira Oteizaren akolitoenak.

Arestiren zentsore ere izan omen zinen.

Hori azaldu beharra dago. Lur argitaletxearekin Kaniko eta Beltxitina argitaratu zuen Arestik. Gogoratzen dut azala oso polita zuela, zeren guri azalak egiten zizkigun Alberto Corazonek. Halako batean etorri zitzaigun Arantxa Urretabizkaia erabat izututa. Irakurri duzue solapa? Eta guk ezetz. Eta han zioen, laburbilduz, euskal proletariotza ez zela existitzen. Arestik bazuen hori, internazionalista zen, ezkertiarra, PC-rekin beti izan zuen horrelako mirespen moduko bat, eta esango nuke Bilboko Galiziako etxean bertako aho sentitzen zela, euskal giro batzuetan bainoago. Eta gure arazoa zen jendeak pentsatzen zuela ginen baino ezkertiago eta espainolistago ginela, eta gu, gizajook, batere espainolista ez eta abertzaleegiak ginela esango nuke. Eta orduan ukatzea euskal proletariotza existitzen zela? Uf, hori oso grabea zen eta ez geunden ados adierazpen horrekin, sinistu nahi genuen baietz, bazegoela euskal proletariotza. Norbaitek azal hegala moztea proposatu zuen, baina norbaitek esan behar zion hori Arestiri, eta niri tokatu zitzaidan. Kontua azaldu nion, baina ez zitzaion batere gustatu eta esan zidan "bajo tu responsabilidad". Eseki nuen telefonoa eta baimena bageneukala esan nien lankideei. Pentsa nola zeuden orduan gauzak hori gure-tzat hain inportantea izateko.

Ba poema bat dedikatu zizun...

Bai, Haranburu Altunak bere obra osoa atera zutenean, Jon Juaristiren gidaritzapean, hara non ikusten dudan niri dedikatutako poema bat: bertan "Euskadi ha muerto el día que Ramón Saizarbitoria, amigo, coge las tijeras y castra a Kaniko y Beltxitina" edo horrelako zerbait jartzen zuen. Eta hara non pasatzen naizen historiara Gabriel Arestiren zentsore bakar eta mundial bezala. Tira, argitaratu zenean eskertuko nukeen hori dena zertaz joan zen kontatzeko aukera izatea, horrela geratu baita kontua betirako. Inork ez dit horretaz inoiz ezer galdetu. Eskertuko nukeen nota bezela jar-tzea nola izan zen. Hasteko, zentsura kolektiboa izan zelako, eta gero hor ni izan nintzen transmisorea.

'Egunero hasten delako', 'Ene Jesus'... Nola ikusten dituzu orain hastapeneko obra haiek?

Egunero hasten delako-rekin idazteko askatasuna gogoratzen dut, birgina izate hori. Orain berreskuratu dudan kontua da hori. Orain ari naiz solte eta libre, orain idazten baitut idazteko gaia edukitzeko. Idazteak berez du orain nire-tzat garrantzia, baina gehi zerbait gehiago: neure burua aklaratzen laguntzen didala eta akaso beste bati ere lagundu liokeela. Eta badakit Euskal Herrian badagoela irakurlego bat, txikia, nire diskurtsoa onartzen duena. Sei, hamar edo berrogeita hamar. Eta oso fin ez nabilenean ere parkatzen didana, nik Max Frisch-i parka-tzen diodan moduan. Uste dut hori dela lortu dudan apurretako bat, hori eta kritikaren onespena. Azken kontu hau ez nuke 10.000 irakurleengatik aldatuko, inolaz ere.

"Orain badakit posible dela bikoteen arteko beste harreman klase bat, lasaiagoa eta sanoagoa. Finean, zoriontsuagoa"

"Etxeko ahula nintzen, eta beti nuen ama gainean. Akaso horrek ere izango zuen eraginik. Goiztiarra dut herio-tzarekiko izu hori"

"Apartekoa zen Rikardo Arregi; baina orain biziko balitz igoal baztertuko genukeen auskalo nora"

"Nirekin haserretu zen Oteiza, eta txiki egin zitzaidan. Halako 'profeta' bat mutiko batengatik haserretzea..."

HURRENGO ORRIALDERA DOA >

< AURREKO ORRIALDETIK DATOR

Urteetan errua gainetik kendu ezinik ibili den legez, orain ezin du 'Martutene' ahaztu. Horrelako 'ajeak' dakarzkio lan saritu batek egileari. argazkia: ainara garcía