- Karmele Jaioren Aitaren etxea eleberriak irabazi berri du Euskadi Literatura 2020 saria. Azken nobela honetan, Jaiok maskulinotasuna eta generoak emakumeen eta gizonen bizitzan duen pisu izugarria sortzeko eta transmititzeko modua aztertu du. Garrantzia ematen dio errealitate berari begiratzeko dugun ikuspuntu ezberdinak. Eta bere hizkuntzan idatzi du, euskaraz. Izan ere, Karmele Jaiorentzat euskarak garrantzi handia du, eta harro dago azken urteotan Araban hizkuntza horrek izan duen bilakaeraz. Euskaraldia bezalako ekimenek hizkuntza normalizatzen laguntzen dutela eta euskarazko literatura gero eta garrantzi tsuagoa dela dio.
Berriki, Euskadi Literatura 2020 saria irabazi zenuen. Zorionak! Zer suposatu izan du zuretzat sari honek?
-Liburua duela urtebete inguru argitaratu zen. Idazketa-prozesua oso bakartia izan zen, eta, aurten argitaratu ondoren, irakurleen babesa sentitu dut; jendeak polita izan dela esan dit, salmentak ondo joan dira... jendearen feedbacka jaso dut. Eta saria jasotzea izan da nire lanaren amaiera ofiziala. Sari hau jasotzea oso atsegina izan da niretzat.
Euskal literaturak bide garrantzitsua egiten du azken urteotan. Zer da zailena euskarazko literatura egitean?
-Berez hizkuntzak bizi duen egoera. Uste dut hori dela zailena, hizkuntza minorizatua da eta horrek eragina du. Publiko mugatua dugu, fidela ere esango nuke, baina hizkuntzaren egoerak mugatzen gaitu. Hizkuntzaren egoera hobea balitz, seguru asko gure egoera ere hobea izango litzateke.
Zaila al da irakurleei euskarazko literatura ikusaraztea?
-Gure inguruan askoz indartsuagoa den hizkuntza bat dugu. Eta indar bera euskaraz izatea zaila da. Irakurle bat liburu-denda batera sartzen denean, adibidez, historiarako txoko bat aurkitzen da, eleberrientzako beste bat eta euskararako beste atal bat. Zati txiki bat du euskarak. Eta, berez, euskarazko literaturak ere sor ditzake irakurketa-atal horiek guztiak. Gure literatura gehiago ikusteko ahalegina egin da, baita beste publikoetara iristeko ere, baina ikusezintasuna arazo bat dago.
Uste duzu, orduan, errazagoa dela liburu batek arrakasta izatea gaztelaniaz idatzita baldin badago?
-Ez du zertan. Amaren eskuak gaztelaniaz ere argitaratu zen, itzuli egin zen, eta hala ere, askoz gehiago saldu da euskaraz. Gaztelaniaz idazteak, hizkuntza indartsuagoa izan arren, ez du bermatzen salmenta gehiago izango dituenik. Gainera, esan bezala, uste dut euskal irakurleak oso leialak direla.
Eta zuri, zer da gehien gustatzen zaizuna literatura euskaraz, gure hizkuntzan, idazteaz?
-Berez gustatzen zaidana literatura idatzi ahal izatea da, eta aukera izanda, nire hizkuntzan idaztea, noski. Euskararekin hazi eta euskara batuari esker aurrera egiteko aukera izan dugu, eta orain literatura egiteko eta euskarazko literaturaz gozatzeko aukera daukagu.
Emakumeek idatzitako literatura ere susta-tzen duzu. Uste duzu horrek lagun dezakeela emakume idazle literarioekin gertatu den diskriminazioa apurtzen?
-Bai. Arazoa da lehen emakumeek idazten zituzten liburuak emakumeentzako liburutzat har-tzen zirela, batez ere gaiengatik. Adibide bat jarriko dizut: Amaren eskuak idatzi nuenean gizon bat etorri zen eta liburua erosi zuela esan zidan, baina gero bere emaztearentzat zela argitu zuen. Ez duzu irakurtzeko asmorik? galdetu nion. Eta gai horiek emakumeen gaiak direla erantzun zidan. Eta orduan pentsatu nuen. Aitaren eskuak idatzi izan banu eta gizonen eta haien semearen istorio kontatuko banu, emakume irakurleok ez genukeen inoiz pentsatuko hori gizonen kontua denik, baizik eta gai unibertsal bat. Eta emakumeen bizitzak kontatzen dituen gaiekin gertatzen da edo gertatu da hori ez dela gai unibertsala, dela emakumeen gaia. Arazoa da hartzaileak sentitzea hori guztiontzat den ala ez. Egun urratsak eman dira, aurrerapausuak.
Pandemia honetan irakurle berriak sortu dira; liburuak erosi dituztenak edo elibututegian alta eman dutenak. Uste duzu horiek euskaraz irakurtzen jarraituko dutela izurriaren ondoren?
-Ez dakit zer gertatuko den, baina uste dut pandemia honetan agerian geratu dela kulturaren beharra dugula; liburuak, fikzioa, emozioak behar ditugu... hori frogatuta geratu da, eta horrexegatik irakurri da gehiago. Gainera, gure bizi-erritmoa ere baxua izan zen konfinamenduan, eta horri esker denbora gehiago izan genuen horretarako. Pentsatu nahiko nuke jendeak literatura bilatzen jarraituko duela eta behar duela; literaturak ez du errealitatetik aldentzen, hobeto ezagutzen laguntzen du.
Hiru hitz esaten badizkizut: gazteak, euskara eta literatura. Zer datorkizu burura?
-Hiru hitz horiekin batera, gazteak dauden leku guztietan literaturari garrantzia emateko beharra datorkit burura; hezkuntza-sisteman, familietan. Literatura ikasteaz gain, literatura osa-tzen ere irakatsi behar da. Erronka handia da eta txikitatik hasi behar dugu. Irakurleak nahi baditugu, hezi egin behar ditugu eta literatura ondo irakatsi.
Uste duzu lan hori, egun, ez dela eskoletan egiten?
-Bai, baina ikastetxe batzuetan besteetan baino gehiago egiten da. Irakaslearen borondatearen eta ezagutzaren araberakoa da. Egiten da, baina uste dut lan hori askoz gehiago egin beharko litzatekeela.
Duela bi urte Euskaraldiaren enbaxadore izan zinen. Errepikatuko zenuke?
-Bai, berriro errepikatuko nuke. Uste dut Euskaraldiak inertziak mugitzeko balio duela, eta hori garrantzitsua eta aberasgarria da. Izan ere, iner-tzia horiek mugitzea erronka handia da, eta Euskaraldiak hori lortzen du; zerbait positiboa lortzen du, lanari batasuna ematen diolako euskararen alde, eta hainbat pertsona elkartzen baititu helburu beraren alde borrokatuz.
Euskaraldiak laguntzen du lurraldean euskararen erabilera sustatzen?
-Euskaraldia, berez, inertziak aldatzen lagun dezakeen beste ekimen bat da, baina euskararen erabilera sustatzeko plangintza orokorraren barruan neurriekin batera etorri behar dute. Euskaraldiak asko laguntzen du, baina programa zabal eta zehatz baten barruko ekintza bat besterik ez da.
Euskararen egoera hobetu dela uste duzu?
-Bai. Ni txikia nintzenean Araban ez zen ia euskararik entzuten. Uste dut Euskal Herriko beste edozein lurraldetan gehiago hitz egiten eta entzuten zela. Horregatik uste dut Araba dela euskararen erabileran gehien aurreratu den lurraldea, alde horretatik pobreena zelako, maila txikia zuelako eta orain lehen baino askoz maila handiagoa dagoelako.
Zer da gehien gustatzen zaizuna Aitaren etxeaz, zure liburuaz nabarmenduko zenukeena?
-Nire ustez, liburuak berak ideia batzuk lurreratzen laguntzen du. Liburuak egoera zehatzak eskaintzen ditu, eguneroko egoerak azaltzen dituztenak edo egunero errepikatzen diren hainbat gauzen adibide direnak.
Lan berriren batean ari zara lanean?
-Beti dago zerbait. Nahiz eta nire lanak eta nire ardurek egunero ordu askorekin horretan ari-tzea eragozten didaten, beti idazten dut zerbait, edo gutxienez beti ditut ideiak eta lan egiten dut ideia horietan.
Zelan sortzen dituzu idazten dituzun liburuak?
-Abiapuntu batetik sortzen ditut. Adibidez, ezagutzen ez dudan irudi bat datorkit burura. Eta ikertzen eta ikertzen hasten naiz. Horretaz idazten dut. Sormen prozesu bat da.
Sorkuntza prozesu hori zaila da?
-Bai, zaila da, ez da erraza. Idaztea lana da, egunero hitzekin borrokan ibiltzea. Esan nahi duzuna esaten duzunarekin tentsio horrekin borrokatzea. Baina gustatzen zait; oso lan polita da.
