HOGEI urte zituela hasizen Ibon Egaña (Urnieta,1981) literatur kritikakidazten, EuskaldunonEgunkarian. Azken hiru hamarkadetakohedabideetako euskal literaturkritika aztertzen aritu da biurte eta erdiz, eta bere tesiarenbertsio egokitua kaleratu du orain,liburu formatuan: Izan gabedenaz. Hogeita hamar urte euskalhedabideetako literatur kritikan(Utriusque Vasconiae).
Deigarria da Egañaren lehen ondorioa.Izan ere, eta 1975etik 2005erabitartean Euskal Herrian egindako2.300 kritika aztertu ostean,“positibo” edo “oso positibo”moduan kalifikatu du kritiken%84. Hala, Egañak aztertu nahiizan du zergatik jo izan dueneuskal kritikak halako baloraziopositiboak egitera. “Kritikak hainbaikorrak izatearen arrazoienartean, aipatzekoa da kritika ezkorrakegiteko legitimitaterik ez zaio la aitortzen kritikoari, hainbatfaktore direla medio: kritikarenprofesionalizazio eza, idazle etakritikoaren arteko distantzia urria,euskal literaturarekiko protekzionismoaedo gustu indibidualakirizipide gisa lehentasuna eskuratuizana”, aipatu du Egañak.
Egañak dioenez, ez da beti erantzunbera jasotzen kritika baikoredo ezkorrak egiteagatik, eta faktoreaskok dute zerikusi horretan,bere aburuz. “Kritikatzen den egileanor den, hasiberria den alaidazle kontsagratua, zein argitaletxetanidazten duen, gizona alaemakumea den? elementu askodaude tartean”, dio. Ildo beretik,sistema literarioak babestu nahidituen idazleei edo “egile kanonikoei”kritika ezkorrak, edo ez osobaikorrak, egitea garesti ordaintzendela dio. “Aitzitik, bestelakoidazle batzuei kritika ezkorra egiteatxalotu ere egiten da batzuetan”,gehitu du urnietarrak. Dena den, iruzkin negatiboek kritikariarenrola indartu dezakeelauste du Egañak. “Izan ere, zerkbereizten du kritika publizitatetik??galdegin du ?. Bada, besteak beste,kritika ezkorra izan daitekeela, iragarkibat ez bezala. Beraz, kritikaribatek liburu baten kritika ezkorraegiteak bere kritika baikorreisinesgarritasun handiagoa ematendie. Zentzu horretan, kritika baloratzaileezkorra egiteak kritikariarendiskurtsoari autoritate modukobat ematen diola uste dut”.
ONETIK HOBERA 1990ekohamarkadatik aurrera, kritikapositiboak “gero eta positiboagoak”izatera igaro direla defendatudu Egañak liburuan. Eta honetanuste du hainbat faktorek eskuhartzen dutela. “Alde batetik, literaturesparrua finkatuago dago1990eko urteetatik aurrera, etanormalizazioaren sindromemoduko bat ematen da, kritikadena ondo doala esatera daramana.Bestetik, Ur Apalategik esanizan duen bezala, Atxagari EspainiakoSari Nazionala emateakeuskal literaturaren legitimazioinstantziagorena euskal esparrutikkanpo kokatzea ekarri zuen, etapentsa liteke horrek kritikaren eragitekoahalmena murriztu zuela”,aipatu du Egañak. Gainera, bereustetan, azken bi hamarkadetanliteraturaren eta kritikarendiskurtsoan “irakurlea” edo “irakurlearrunta” jarri dira erdigunean,eta “kritika gehiago bihurtuda irakurleari aholkuak ematendizkion testua, balorazio ezkorrakegitea nekezagoa bilakatuz”.
Baina, nork erabakitzen du zeinliburu kritikatu eta zein ez? Egañarenesanetan, erabakia nekez izatenda erabat indibiduala, literaturesparruan partekatzen diren irizpide,ideologia eta estetikek eraginzuzena baitute. “Besteak beste, etagero eta gehiago, idazlearen ibilbideparaliterarioak (ematen dituenhitzaldiak, sare sozialetan partehartzea, zutabeak idaztea...) baldintzatzendu liburu batek kritikarikjasoko duen ala ez”.
DESOREKAK Idazleen antzera,Euskal Herrian gutxi dira kritikariprofesionalak. “Gure literaturarentamainak zerikusia du horretan?dio Egañak?. Horrek eragiten du,era berean, euskal literaturako eragilegehienek posizio bat bainogehiago izatea: aldi berean baitiraidazle eta editore, kritikari eta kazetari,idazle eta kritikari...”. Bestalde,eta generoari dagokionez, datuaiparria dakar Egañak. Izan ere,1975-2005 artean, kritiken %85gizonek eginak dira. “Horrek ondorioargiak ditu, esaterako, emakumezkoidazleen liburuak kritikatzerakoan,unibertsaltzat hartzendela gizonen ikuspuntua, eta partikulartzat,berezitzat, emakumeena.
Hainbat kritikatan ikusten daemakumezkoek idatzitako literaturaemakumezko irakurleentzakotzatjo duela kritikak; gizonidazleen lanak, aldiz, irakurleriaosoarentzat”, nabarmendu du.Finean, egilearen eta irakurlearenartean bitartekari lana egitea dahedabideetako kritikaren funtzioa,Egañaren ustez, baina aldatzen ariomen da hori azken urteotan.“Internetek eragin zuzena dauka.
Besteak beste, liburuen inguruaniritzia emateko aukerak zabalduegin dira blogen, web-orrien edosare sozialen bidez. Eta irakurle taldeenugaltzea ere norabide bereandoa”, dio. Horregatik, akaso, kritikariprofesionalaren rola eta kritikenformatua aldatzen ari dela iruditzenzaio Egañari, nahiz eta oraindikere literatur kritika “beharrezkoa”dela uste duen, “formatuaedozein dela ere”.
