Euskarazko ahozko kultur sorkuntzari buruzko ikerketa bat egiten ari da Kepa Matxain kazetaria (Donostia, 1991), bertsolaritzaren autonomia ardatz hartuta. EHUren Mikel Laboa katedrak eta Mintzola Ahozko Lantegiak elkarlanean sortutako ikerketa kontratua lortu du, eta Bertsolaritzen autonomia auzitan: utilitarismoa, txapelketak, hedabideak, irakaskuntza eta hibridazioa du izena gara-tzen ari den proiektuak. Iaz ekin zion ikerketari, Filosofiako Master Amaierako Lan bezala, eta kontratuari esker, beste urtebetez landuko du gaia, hiru urtera luzatzeko aukerarekin.

Zer ari zara aztertzen ikerketa lan horretan?

Nire lana bertsolaritzaren autonomiari buruzkoa da. Horrek esan nahi du forma ardatz duen ikerlan bat dela, bertsotan egiteko moduari buruzkoa. Autonomiarena oso ideia kritikatua izan zen XX. mendean. Esan nahi duena da arteak baduela dimentsio propio bat, burbuila batean egongo balitz bezala dagoela. Frankfurteko eskolako hainbat pentsalarik eztabaidatu zuten autonomiaren inguruan, eta Theodor Adornok dio artea mundu administratuarekin kontrajarrita dagoela, etengabeko talka dialektiko bat dagoela. Baina autonomia ez da inoiz erabatekoa; beti egongo da, besteak beste, aktore sozialek edo politikoek baldintzatuta. Teorialari horiek defendatzen dutena da hori hala izanik ere, aitortu behar zaiola arteari dimentsio propio bat. Bertsoaren kasuan, problematikoa izan daiteke, bat-batekoa baita, inprobisatua. Abiapuntutik askoz ere baldintzatuagoa dago literatura edo zinema baino, esaterako.

Nola sortu zitzaizun gai hau lantzeko ideia? Bertsolaritzarekin harremana aspalditik duzun arren, azken urteetan gerturatu zara bereziki, ezta?

Umetan bertso eskolatik pasatakoa naiz, eta baditut lagun bertsolariak, oso gertukoak gainera. Hala ere, egia da nahiko aparte nenbilela bertsotatik. Duela bost urte Argiatik eskatu zidaten Gipuzkoako Bertsolari Txapelketako kronikak egiteko. Handik bi urtera, Euskal Herriko Txapelketa Nagusian, berriro eskatu zizkidaten kronikak, Kattalin Minerrekin erdibana egiteko, eta animatu egin nintzen. Uste dut garai horretan ez nuela bertsolaritza ez zen ezertaz hitz egiten, eta ingurukoak nazkatzeko moduan aritu nin-tzen. Txapelketa amaitu zen, eta erantzunik topatu ez nien hainbat galdera nituen. Filosofia masterra egin, eta amaierako lanean bertsolaritzaren inguruko galdera horiek filosofiara ekartzen saiatu nintzen.

Komentatu duzu formari ari zarela arreta berezia eskaintzen. Zeri deitzen diozu forma?

Formaren inguruko eztabaida ez dago batere modan. 80ko edo 90eko hamarkadan landu izan zen gai hori, baina bestelako begirada batzuk nagusitu dira; diskurtsoaz edo mezuaz hitz egiten da orain asko. Segur aski sekula begiratu ez zaion tokietatik ari zaio begiratzen bertsolaritzari, eta hori oso interesgarria da, baina formaz oso gutxi hitz egiten da, eta horrek pixka bat kezkatzen nau. Bertsolaritza beharbada ez da guztiz autonomoa, baina uste dut baduela logika estetiko propio bat. Ikerketan formaz hitz egin nahi izan dut iruditzen zaidalako bertsoa ez dela mezuak jaurtitze huts bat; nire iritziz, ahalegin estetiko bat du, eta ezin da bertsoaren potentzialtasun politikoaz hitz egin formari kasurik egin gabe.

Zertan jarri behar da arreta formaz hitz egiteko?

Bertsokerez hitz egiten hasi beharko ginateke. Hori ez da bertsolariak etiketa batekin sailka-tzea, bertsolari batek hainbat bertsokera izan baititzake. Gehiago da erabiltzen den hizkeran arreta jartzea. Nik uste dut bertsoak tradizionalki garatu duela estetizazio bat ahozko hizkerarekin lotzen diren ezaugarriekin; esaldi sinpleak erabiltzen dira, erredundan-tzia, apenas dago lokailurik, menpeko perpausik ez da ia-ia edo hiperbole pila bat erabiltzen dira. Askotan irakurtzen ez zekiten bertsolarien aldetik etorri da estetizazio hori, baina gaur egun erabat aldatu da, bertsolari guztiak baitira alfabetatuak, eta mundua askoz ere konplexutasun handiagoarekin ikusten dute. Hori dela eta, hizkera konplexuago bat behar dute beraien ideiak azaltzeko. Hori dela eta, 80ko hamarkadatik hona, doinu luzeagoak azaltzen dira, esaldi katramilatsuagoak, menpeko esaldi gehiago eta irudi literarioak, esaterako. Hala ere, egoera nahiko paradoxiko bat sortzen da, bertsolariak hizkera konplexuago bat behar duelako, baina hori ez da eroso kabitzen bertsotan. Ahozko jardunak ezaugarri propioak ditu, aldatzen doazenak. Hor oso tentsio erakargarri bat sortzen da, eztabaidarako joko handia ematen duena.

Joxerra Gartzia kazetariak garatutako teoria bat ere izan duzu abiapuntu.

Berak egin du bertsolaritzaren inguruko teorizazio lanik serioena. Bere doktore tesian bertsolaritza ulertzeko modua aldatu zuen goitik behera. Ordura arte ulertzen zen ahozko literatura bezala, eta ikuspuntu literario baten arabera baloratzen zen. Gartziak kritikatu egin zuen hori, eta esan zuen poetikatik baino gehiago duela argudiatzetik, bestea pertsuaditzetik. 1999an argitaratu zuen tesia, baina 2005eko txapelketa nagusiko irizpideetan hartu zuten kontuan lehenbizikoz ikuspuntu hori.

Horrek esan nahi du ez zela teorizatu duela hamabost urtera arte eta bertsolaritzaren ikuspuntu literarioa gailentzeko inertzia zegoela. Bertsoaren funtzionalitatea esentzia bera baino gehiago interesatzen zaizula esan izan duzu.

Kontua ez da hainbeste zer den bertsoa, baizik eta zertarako balio duen. Bertsoa zer den galdetzean, eztabaida estatiko bat sor-tzen da, pobrea eta alferrikakoa. Baina galdetzen baduzu zertarako balio duen, ari zara planteatzen eztabaida dinamiko bat, askoz ere aberasgarriagoa. Funtzionalitatea formarekin lotuta dago. Batek uste badu bertsoak balio duela funtzio poetiko baterako, joko du bertsokera zehatz bat erabiltzera; metaforikoagoa, lirikoagoa eta finagoa. Bertsoaren funtzioa argudiatzea dela uste badu, aldiz, beste bertsokera baten aldeko hautua egingo du, zuzenagoa, eta argudioetan zentratuagoa izango dena. Bertsoak izan ditzake aipatu ditudan funtzio horiek baino askoz gehiago, baina iruditzen zait ez garela ari ezer esaten, esaten badugu bertsoak gauza askotarako balio duela. Uste dut bertsoaren fun-tzioak zeintzuk diren zintzoki galdetzen duena ez dela konformatzen erantzun orokorzaleekin.

Ikerketan, momentuz, utilitarismoa eta txapelketak aztertu dituzu.

Utilitarismoarena oso gai polita da. Horren oinarri da Aitzolen proiektu nazionalak nola jarri zuen bertsolaritza espiritu nazional baten esanetara. Europako beste nazio gutxitu askok egin bezala, Aitzolek ere kulturara jo zuen kontzientzia nazionala eraikitzeko asmoarekin. Oso berotuta egon zen poema nazional bat sortu behar zen ideiarekin, baina konturatu zen poesia motz gelditzen zi-tzaiola bere asmotarako. Orduan jo zuen bertsolaritzara, ikusi zuenean poesia zaleak ez bezala, bertsolaritza zaleak asko zirela. Arma politiko indartsu bat izan zitekeela pentsatu zuen. Esan dezakegu Aitzolek eta konpainiak bultzatu zutela bertsolaritza moralizatzaile bat. Interesatzen zitzaiena zen mezu batzuk gizarteratzea. Saiatu naiz azter-tzen horrek nola eragin dion bertsolaritzari. Ikusi da txapelketen existentzia justifikatzeko ere erabili izan direla argumentu utilitaristak; komunitatea kohesionatzeko eta euskalduntasuna bultzatzeko balio dutela esan izan da.

Zer eragin dute txapelketek bertsolaritzan?

Txapelketak bihurtu dira bertso munduko ekitaldi pisutsuenak. Lehia arautua jokoan sartzen denean, hainbat distortsio sortzen dira. Horietako bat teknifikazioa da. Txapelketek ariketa sorta bat daukate zehaztuta, eta bertsolari bat lehiaketa horretarako prestatu behar denean, entrenamenduak egiten ditu. Kontua da nahiko inguru isolatuetan egiten dutela, testuingurutik kanpo. Orduan, nahiz eta buruko makinari guztia martxan izan, bertsoaren oinarrizko alderdi bat falta izaten zaie askotan; hemen eta orain testuinguru jakin batekin komunikatzea. Hori ziur asko plazan lantzen den gauza bat da.

Zer beste distortsio aztertu duzu?

Espektakularizazioak ere eragin nabarmena duela ikusi dut. Txapelketak ezarrita dauka bertso kopuru bat, eta oso bertso gutxiren buruan jokatzen da lehia. Horrek eragiten du bertso bakoitza hil ala bizikoa izatea eta bertsolariak presio bat nabaritzea bere baitan. Beste distortsio bat da neutraltasuna. Maialen Lujanbiok esaten zuen txapelketan ematen duela bertsolariak daudela lurretik metro batean burbuila batean kantatzen; halako inon ez batean, denborarik gabeko eremu batean. Burbuila horretan sartzen bazara, testuingurua ahazten zaizu, eta hasten zara bertsoak egiten ariketa bat egiten ari bazina bezala, ez entzuleekin komunikatzekomodu gisan.

Zer ekarpen egin nahi diozu ikerketa honekin bertsolaritzari?

Bertsolaritzaren kasuan, beste arlo guztietan bezala, ezinbestekoa da etengabeko gogoeta. Bertsolaritzari buruzko ikerketa oso osasun-tsu dago, baina aldi berean dena dago egiteko. Egia da bertsolaritzak bizirik jarraitzen duela jakin duelako aldatzen eta garai berrietara egokitzen. Aurrerantzean ere horrela segituko du. Nire ikerketak nahi luke etor daitezkeen aldaketa horietan gogoeta egiten lagundu. Ekarpen bat egin nahi dut egokitzapena espiritu kritiko batekin egin dadin, eta ez inertziaz.