Kaxa hutsak. Hala du izena Ainhoa Urgoitiak zuzendu duen azken film laburrak. Doluari buruzko dokumentala da, hain justu. Lan horretan, Urgoitia zuzendaria ez ezik, dokumentala osatzen duten hiru testigantzen protagonistetako bat ere bada.
Ama galdu zuen oso gaztea zenean, eta dokumental honen bidez, dolua bizi-tzeko modu bakarra ez dagoela erakustea du helburu. Horregatik, heriotzarekin lotutako eta jatorrizko herrialdea uztearekin lotutako dolua ere presente daude zuzendariaren lan berrian.
Kaxa Hutsak ikusleen eskuetan utzi nahi du, berari proiektu hau zuzentzeak lagundu dion bezala, amaierako emaitza besteentzat lagungarria izango delakoan.
Zergatik aukeratu duzu dolua gai-tzat, eta zergatik landu duzu elkarrizketen bidez?
Nire inguruan zenbait pertsona doluaren inguruan hitz egiten ari zirelako, prozesu horri buruz, min horri buruz. Nik nahi nuen doluaren inguruan nolabaiteko eztabaida sortzea. Azkenean, heriotzari eta doluari buruz ez digute ezer esaten. Nire kasuan, nire ama hil zenean, inork ez zidan azaldu zer egin behar nuen. Ni oso gaztea nintzen, baina, agian, horri buruz hitz egin nahi nuen, eta inork ez zidan ezer esan. Oraindik gizartean badaude horrelako gai batzuk, sakonki uki-tzen ez direnak. Zenbait idazle ari dira gai honi buruz hitz egiten, eta horrek ere proiektu honen ateak ireki zizkidan, barruan neukana azaltzeko ateak.
Esan genezake heriotzaz eta doluaz jabetu zarela film labur honen bidez?
Bai. Niri asko lagundu dit dokumentalak. Hori da orain nik sorrarazi nahi dudana. Protagonista batek aipatzen zuen moduan, pertsona bakar bat laguntzen badugu, nahikoa izango da. Nik ikusi nuen asko neukala ikasteko beste bi protagonistekin hitz eginez. Nik ez nuen dolurik egin, edo, behin-tzat, modu ez tradizional batean egiteagatik, dolua ez egitearen sentsazioa neukan. Baina prozesu honetan konturatu naiz dolua ez egitea ere dolua egiteko modu bat dela. Niretzat oso katartikoa izan da, eta uste dut nolabaiteko lagun-tza eskaini ahal duela film labur honek eta parte hartu duten pertsonek. Ez dago modu bakarra dolua egiteko. Irakatsi digute modu bakar bat dagoela, baina bakoitzak bere dolua egingo du bere modura.
‘Kaxa hutsa’ dokumentalean senide bat galtzearen doluari buruz hitz egiten da, baina baita herri bat uzteagatiko doluari buruz ere. Ze lotura daukate bi dolu horiek?
Dolua modu ezberdinetan agertzen da. Alde batetik daukagu bere ama galdu duen pertsona bat, eta beste alde batetik, beste pertsona bat dugu, zeinak bere herria utzi duen beste pertsona bat zaintzeko. Askotan, dolua heriotzari lotuta baino ez dugu ikusten. Baina gure herria eta familia uzten dugunean, dolu bat agertzen da. Ni dokumentala prestatzen hasi nintzenean, elkarte batetara joan nintzen, non emakume asko zeuden, eta haien lanbidea pertsonak zaintzea zen. Haien historia entzutean konturatu nin-tzen pertsona baten falta ez ezik, espazioaren falta ere dolua zela: zure kultura, zure hizkuntza… Ez da buruan daukagun dolua, baina hori ere dolua da.
Dolua modu orokorrean barik, prozesu bezala landu duzu. Gainditu beharreko prozesua da?
Bai, prozesu bezala landu dugu, baina prozesu hori bakoitzak egin behar du. Bakoitzak egingo du bide hori bere modura, inork ez dizu esango zelan egin behar duzun. Gomendioak jasoko dituzu, baina erabakia norberarena da. Zuk aukeratu behar dituzu zure denborak, zure momentuak… Ez dugu dolua eraman behar beti ikuspegi samin batetik, ulertu behar dugu dolua bizitzaren ibilbidean aurkituko dugun atal bat dela, bizitzaren parte bat. Arazoa da heriotzari buruz ez digutela askorik hitz egiten, oraindik tabua dela. Niretzat dolua prozesu bat da, baina norberak prozesu horren abiadura eta forma markatzen du.
Hala ere, hiru protagonisten kasuan, bete beharreko prozesu bat bezala lantzen da dolua.
Bai, haien bidez ikusten dugu doluari izena eta espazioa eman behar zaiola. Izena jartzen diozunean, hori existitzen da. Gure gizartean bizitza daukagu, eta beste alde batetik heriotza. Ematen du herio-tzarekin dena bukatzen dela, baina ez. Sentimenduak, faltak… Dolua osatzen duten faktore horiek guztiak hor gelditzen dira. Hori normalizatzen dugunean, ulertuko dugu heriotza bizitzaren atal bat dela, eta orduan, normaltasunez aritzeko aukera izango dugu gai horri buruz.
Helburua dolua bera normalizatzea da, edozein motatakoa izanik ere, ezta?
Bai, edozein motatako dolua normalizatzea da helburua. Pertsona bat hiltzen denean, horri buruz hitz egiten dugu, baina ez da hitz egiten dolu migratzaileari buruz, edo dolua ez egitearen sentsazioaz… Horri buruz nolabaiteko eztabaida eta prestaketa izan behar dugu. Erremintak izan behar ditugu horri aurre egiteko.
Zein zentzutan normalizatzea?
Dolua beti egongo da hor. Pertsona bat falta denean, mina hor egongo da, baina bizi behar duzu, eta baliabideak bilatu behar dituzu horri aurre egiteko. Hori normalizatzen badugu, askoz errazagoa irudituko zaigu. Askoz errazagoa izango da doluari buruz hitz egitea, eta ez dugu herio-tza zerbait negatibo bezala ikusiko, baizik eta gure bizitzaren azkenengo atal bat bezala.
Agian, garrantzi-tsua da normaliza-tzea denok biziko dugun etapa bat delako?
Heriotza denok biziko dugun zerbait da. Nik oso goiz bizi behar izan nuen, baina nire inguruan dauden pertsonei dolua eramateko momentu hori helduko zaie. Nik nahi nuen nolabaiteko baliabide bat sortu nik izan nituen galdera guztiei erantzuna emateko. Doluarekin lotuta dagoen tristura, askotan, bizitza osoan zehar zurekin egongo da, eta nik tristura horri zergati bat bilatu nahi nion. Bizi-tza ulertzen dugu bakarrik produktibitatearen ikuspegitik, ematen du helduak garenean ez garela bizitza horretaz jabetzen, eta ez diogula etapa horri garrantzirik ematen. Gizarte kapitalista baten ikuspegi bat daukagu heriotzari buruz.
Film laburrean, ikuspegi intimista lantzeko ez duzu bakarrik hizkun-tza zaindu, planoetan eta beste errekurtso batzuetan ere antzeman dezakegu tonu hori.
Bai, guk oso hurbileko planoak erabili nahi izan ditugu pertsonaiekiko hurbiltasuna islatzeko. Plano guztietan argi naturala erabili dugu, naturaltasun hori ahalik eta gehien isla-tzeko. Guk pertsonaiekiko kontaktua bermatu nahi genuen. Alde egin genuen artifizio guztietatik eta naturaltasuna bilatu genuen.
Aldi berean, elkarrizketa formatuen bidez lantzen da gaia.
Bai, hori da. Baina ez dira elkarrizketa zuzenak, baizik eta haien testigantza entzuten dugu. Haiek gida-tzen dute bakoitzaren kontakizuna.
Partaideen artean, zu zaude Elixabeth Romero eta Mikel Etxabururekin. Bakoitzak galerari buruzko kontakizun propio bat dauka?
Bai, bakoitzak bizi duen doluari buruz hitz egiten du, eta dolu hori eramateko moduari buruz. Gure ibilbideari buruz hitz egiten dugu.
Eta helburua, ikuspuntu orokor bat bilatzea da, edo hirurena ulertzea eta horri espazioa ematea?
Doluari buruz irakurtzen hasi nin-tzenean, 5 etapa zeudela irakurri nuen. Hala ere, kasu honetan, nik irudikatu nahi izan dut bakoitzak bere modua duela. Bakoitzak ahal izan duen bezala aurre egin dio galerari. Elixabeth Romerok eta Mikel Etxaburuk ikuspegi positibo bat erakusten dute, eta horrek niri asko lagundu dit. Haiek galerari eta doluari aurre egiteko beste begirada bat eskaini diote dokumentalari, nahiz eta dolua beti mingarria izan.
Elixabeth Romeroren eskutik ezezagunagoa den dolu migratzaile hori ezagutuko dugu.
Bai, berak dolu migratzaile horri buruz hitz egiten du. Ez dut uste gauza berria denik. Bere herria uzten duen norbaitek bere herria botatzen du faltan. Familia ere botatzen du faltan, noski, baina bera Kolonbiatik etorri zenean, familiatik haratagoko gauzak botatzen zituen faltan: usainak, koloreak… Gauza horiek dolu migratzaile horretan sartu ditzakegu. Familia eta lagunak beti izango dira nagusi doluan, baina herriaren falta ere somatzen duzu, kulturarena, hizkuntzarena… Hor sortzen da inongoa ez izatearen sentsazioa: Kolonbian dagoenean, Euskal Herrira bueltatu nahi du eta Euskal Herrian dagoenean, Kolonbiaren falta somatzen du.
Eta bere eskutik, zer jarriko da mahai gainean?
Berak azaltzen duen dolua ez da berria, baina berak izena jartzen dio dokumentalean. Ez dugunez migrazio horren eragina ikusten, Romeroren bidez izena jartzen diogu eta horri buruz hitz egiteko gai gara. Nire ustez, ez diogu askotan izena jarri eta horregatik ez dugu horri buruz hausnartu. Guri ez bazaigu gertatzen, askotan ez dugu ikusten besteei zer gertatzen zaien.
Orain, dokumentala jaialdietan aurkezten zabiltzate, baina, horrez gain, beste funtzio batzuk izatea espero al duzue?
Bai, jaialdietatik haratago niri gustatuko litzaidake ikastetxeetan proiektatzea. Horri buruz hitz egitea oso positiboa da eta naturaltasunez hitz egin behar dugu, eta hori gauzei izena jarrita lortzen dugu. Horregatik nahiko nuke hezkuntza zentroetan horri buruz hitz egitea. Ziur aski, prozesu horretatik pasatu diren ikasleak egon egongo dira, eta, beharbada, ez dituzte baliabideak aurkitu haien sentimenduei izena jartzek.
