Autogobernua berreskuratu orduko, Euskadik bere buruaren-tzat nahi zuen gizarte eredua eta helburuak jasotzeari ekin zion lege-arau propioen bitartez.
Hizkuntzari dagokionez, Euskararen Legea onartu zuen 1982an Eusko Legebiltzarrak, gehiengo zabal batez. Bilakaera historiko luze baten ondotik eta, azkenaldian batez ere frankismoaren garaiko eraso eta bazterketa bortitzaren eraginez, une hartan ahulduta zegoen euskara, oso ahulduta. Euskadiko biztanle guztien artean bostetik batek bakarrik zekien euskaraz. Hala, euskal gizarteak aukeratu zezakeen euskarari eta euskal hiztunei gutxiengoaren trataera ematea, hots, euskarari nolabaiteko presentzia ematea, desagertu gabe -baina hazi barik- jarrai zezan. Oso bestelako hautua egin zuen, ordea, euskal gizarteak orduan: euskara gizarte osoarentzat izatea. Horregatik, herritar elebidunez osaturiko gizarte elebidunaren eredua hautatzea erabaki zuen Legebiltzarrak, bi hizkuntza ofizialen arteko elkarbizitza gizarte elkarbizitzaren parte garrantzitsu bihurtuz. Hori da Euskararen Legearen eredua. Esan bezala, hauta zezakeen bestelakorik ere: bi komunitate bereizi eta euskara-hiztunen egoera babestea, eta horien hizkuntza eskubide batzuk ardatz bakar bihurtzea. Baina, ez; hori euskaldunok gutxiengo bezala tratatzea izango zen, eta hautua ez zen hori izan: hautua euskara guztiona egitea izan zen. Integrazioarena, ez bereizkuntzarena. Horregatik, Estatutuak eta Euskararen Legeak euskara jakiteko eta erabiltzeko eskubidea herritar guztiei aitor-tzen diete, eta eskubide hori babesteko obligazioa ezartzen diete erakunde publikoei: eskubide berberak hizkuntza ofizial bietan herritar guztiei eta obligazioak administrazioei. Horra euskara araubidearen funtsa, progresibotasunez aplikatzekoa.
Harrez gero, bide emankorra jorratu du euskarak, herritarren borondate sendoaz, erakundeen hizkuntza politika sustatzaileaz eta askotariko gizarte eragileen bultzadaz. Hiru hamarkada hauetan, euskal hiztunok bostetik bat izatetik hirutik bat baino gehiago izatera pasatu gara. Gaur egun, euskal hiztunak 809.000 gara EAEn, eta euskaldun pasiboak, euskara neurri batean edo bestean ulertzen dutenak ia 400.000. Elebakarrak, berriz, 900.000 dira: gizartean nagusi izatetik, erdiak baino gutxiago izatera pasatu dira. Ez dago dena egina, ez horixe. Asko dugu egiteko oraindik, egin duguna baino gehiago hainbat arlotan, baina aurrera goaz, etenik gabe aurrera, bistan denez.
Munduan zehar, hizkuntza propioak berreskuratu eta biziberritzeko prozesuetan murgilduta dauden herrialde eta komunitate askorentzat eredu bihurtu da euskara biziberritzeko esperientzia. Lehengo astean, esaterako, Eusko Jaurlaritzaren ordezkari-tza bat Argentinan eta Paraguain izan gara. Argentinan 25 urte bete dituzte euskara irakasten euskal etxeetan eta, gaur egun, urtero seiehun eta berrogeita hamar pertsonatik gora aritzen dira euskara ikasten, euskal etxeetan eta unibertsitatean. Paraguain, berriz, hango gobernuak eta gureak hitzarmena sinatu dugu, han guarania biziberri-tzeko daramaten hizkuntza politikan bidelagun izan nahi gaituztelako.
Euskara biziberritzeko prozesuan giltzarri izaten ari dira hezkuntza sistema eta helduen euskalduntzea. Euskara irabazten ari den hiztun kopuruan erabakigarria da eskola, familia elebakarretan hazitako umeak, euskara etxean jasotzen ez dutenak alegia, eskolaren bidez ari direlako jasotzen. Baina erabakigarria da, baita ere, helduen euskalduntzea, urtero milaka baitira euskara heldutan ikasteko erabakia hartu eta euskaltegira doazen herritarrak.
Egun egokia da gaurkoa, euskaldun berriek egiten diguten ekarpena aitortu eta goraipatzeko. Izan ere, euskara jakin ez eta ikasteko pausua ematen dutenek euskaraz aritzeko aukerak biderkatzen baitizkigute euskaldunoi. Elebitasunak onurak besterik ez ditu. Onurak, norberarentzat lehenbizi. Hizkuntza bat eskuratzeak eduki, giza harreman eta jakintza esparru berrietara iristeko aukera ematen digulako beti. Eta, onurak, baita ere, gizarte eta komunitate bizitzan euskal hiztunentzako aukera berdintasuna handitzen duelako.
Zentzu horretan, uste dut oso egokia dela aurten, Euskararen Nazioarteko Egunean, Euskal Autonomia Erkidegoko erakunde nagusiek, elkar hartuta, euskaldun berriei eskerrak eman eta gorazarre egiteko adostu dugun ekimena. Bi hizkuntza ofizial ditugu Euskadin: euskara eta gaztelania. Legezko berdintasuna aitortua dute, baina ez daude berdintasun egoera errealean. Eta gure gizarteak bere buruarentzat hautatua duen helburua errealitate egingo bada, egoera berdinkideago batean behar ditugu biak. Elebitasuna hizkuntzen elkarbizitza ahalik eta orekatuen gisa ulertua, eta hizkuntzen arteko elkarbizitza gizarte-bizikidetzaren osagai gisa ulertua. Helburu horretara iristeko, euskarak, berezko hazkunde naturala (nagusiki familia transmisioaren bidezkoa) ez ezik, hiztun berrien ekarpena behar du. Euskarak euskaldun berriak behar ditu, euskaldunok euskaldun berriak behar ditugu. Hazten eta sendotzen jarraitzeko, euskarak euskaldun zaharrak bezala euskaldun berriak behar ditu. Modu bateko eta besteko hiztunak. Euskaldun berrien hazkundea euskararen hazkundearen termometro bikaina da.
Beraz, omen ditzagun euskaldun berriak gaur, Frantzisko Xabierkoaren Egunean, Euskararen Egunean. Eskaini diezaiegun plaza, kale edo gunerik gure herrietan. Baina, gogoratu gaitezen beti: euskaldun berriari egin diezaiokegun oparirik onena eta eman diezaiokegun eskerrik eraginkorrena euskaraz aritzea da; ikasten ari diren edo ikasi duten hizkuntza horretan ari-tzea. Esfortzua eginez ikasi duten hizkun-tza horren beharra sentitzen dugula ikustea, beraiek ere halaxe senti dezaten. Seguruenik ere horixe baita hiztun berriak motiba-tzeko, eskertzeko eta trebatzeko modurik onena. Gugan ere ikus dezatela, Gabriel Arestirentzat bezala, “niretzat euskara premia bat da (?) Ene arimaren ogia euskara da”.
