iruñea - Erraza suertatzen da Asisko Urmenetarekin solas egitea. Ez da harritzekoa jendez inguratuta ikustea noiznahi, eskuzabala baita elkarrizketan, gaiei ertzak bila-tzen dizkion horietakoa. Kultura eta politika, herria eta hizkuntza aisa uztartzen ditu bere diskurtsoan, umore garratzarekin josita. Zerbait baldin badu, hori diskurtsoa baita, betiere osatua eta argudioetan sustraitua. Ikasten duena ekarpen moduan itzultzen dio jendarteari bere lanen bitartez. Horren adibide da berriki Euskadi Saria jaso duen Aztihitza eleberri grafikoa.

Euskadi Saria ez da edonolako gauza. Nola daramazu hain onarpen nabarmena jaso izana?

-Batetik, Xahoren mintzoarekiko justizia poetiko bezala atzematen dut saria, eta pozgarria iruditzen zait alde horretatik. Gainera, argitaletxe independente batean eta modu kolektiboan eratu den proiektua izan da, eta niretzako saririk handiena hori da. Egolatriarentzat eta diru-sariari dagokionez ere ongi etortzen da, baina justizia poetikoagatik eskertzen dut batez ere.

Durangoko Azokan buru-belarri ikusi zintugun liburu aleak sina-tzen eta irakurleekin hartu-emanean. Zer nolako feedback-a iritsi zitzaizun hauen aldetik?

-Hasteko, Durangon ikerketa oso azientifiko bat egiteko aukera izan nuen. Jendeari galdetu nion Xaho ezagutzen zuen edo ez: adin batetik gorako jendeak, gutxi edo aski, denek ezagutzen dute. Baina adin batetik beheiti, %98k ez du ezagu-tzen. Zerbait oso gaizki egiten ari gara, bai ikastoletan baita etxeetan ere, transmisiorik ez bada Xaho bezalako figura baten inguruan. Kezkagarria da. Hori da nire ikerketa azientifikoaren ondorio nagusia.

Ukaturiko herri batek erreferen-tziak berreskuratzea oinarrizko-tzat du? Edo erreferentzia horiek zerotik sortu behar dira, akaso?

-Nik uste, izan, badirela. Gertatzen dena da gordeak edo kriminalizatuak izan direla, edo ez ditugula ezagutzen. Xahoren inguruan dauden iritzi batzuk, erdi esoterikoa zela diotenak adibidez, erakusten dute konplexuz betetako herri bat garela eta autoestimua falta dugula. Badirudi ez diogula gure buruari baimentzen heroi nazionalik izaten ere. Beti aterako diogu itzala proposa-tzen den edonori. Aipatzen badugu Zumalakarregi, jeneral militar eskuindarra dela errango dugu; Jon Mirande, bortxaketaren aldeko apologia egin zuela, filofatxista bat izan zela errango dugu. Telesforo Monzon, burgesa. Herri bakoitzak baditu bere erreferenteak eta bere erraldoiak, gu ez gara paleolitikotik hasiko asmatzen beti. Izan dira erraldoi batzuk, eta horietako bat izan zen Xaho.

Xaho bere garaiari aurrea hartu zion pertsonaia horietako bat zen, ezta?

-Bere merezimendu handienetako bat, gure herria nazioartearekin lotu zuela izan zen. Hori ikaragarria da. Kontziente eta inkontzienteki, momentu horretan Europan ematen ari zen iraultza erromantikoarekin lotu zuen gure herria. Grezia momentu hartan independizatu zen; Belgika Frantzia eta Holandaren artean eratu zuten estatu artifizial gisa; Italian, Alemanian, Polonian jada ez ziren mugimendu nazionalak existituko batasuna eta burujabetza berreskuratu arte... Xahok lotura hori egiten du. Euskaldun erromantiko bakarra dela erraten da, Erromantizismo garai betean bere teoriak garatu zituena. Euskal Herrian denboraz kanpoko erromantikoak baditugu, baina berari Erromantizismoaren epizentroan, Parisen egotea egokitu zitzaion garai horretan. Alde horretatik, zubi-lana egin zuen gure herria eta kulturaren eta Europaren artean, eta hori ikaragarria da.

Zer nabarmenduko zenuke bere ibilbideaz edo bere izaeraz?

-Jende izugarri ilustratua zen, asko irakurtzen zuen txikitatik. Amamaren etxean bizi izan zen, Maulen, Allande Oihenart abokatua zenaren etxean, eta haren liburuetatik asko irakurri zuen. Oso jende jantzia zen, Euskal Herriko liderren artean ilustratuenetako bat. Kausa zuzenen aldekoa zen, bizia eman zuen, adibidez, euskaldunon gramatika nazionalaren beharraren alde. Emakumezkoen elitearen zirkulu literarioetan ibili zen. Etorodoxoa eta ezohikoa izan zen. Politikoki, ideologoa, errepublikaren aldekoa, erradikala, independetista, antiklerikala... Hala ere, eta hori uste dut bere bertuteetako bat izan zela, jakin izan zuen politikoki berarekin zerikusirik ez zuen jendearekin lan egiten.

Gaur egun ere, beraz, politikari ona izanen zen...

-Ikaragarria. Ezinbestekoa. Berak erraten duelarik "Biba independen-tzia, biba errepublika, biba Euskal Herria!", hori, niretzat, egunero etxetik ateratzeko beharrezko oinarri bat da. Hortik beheiti, deus ez onartu.

Eta gainera, feminista.

-Eta gainera feminista, bai. Norbaitek horren dudarik badu, aski du sartzea Frantziako Liburutegi Nazionaleko artxiboan eta hor ikusiko du XIX. mendearen lehenbiziko erdian zer nolako mintzoak zituen, egiazki emakumezkoen aldekoak. Artikuluak eta artikuluak argitaratu zituen bai Elizako bai Frantziako legea salatzen. Bere liburuetan ere emakumezkoen presentzia izugarri nabarmena da. Aitzindari bat izan zen.

'Aztihitza', 'Eusklabo alaiak', 'Gartxot'... Gure herriaren historiatik edaten duen egilea zarela erran daiteke?

-Bai, nola erran, miseriatik gauza positiboak atera behar direla uste dut. Herri honetan dena daukagu egiteko, hainbeste bide desegiteko eta hainbeste desikasteko, gure burua ispilu aurrean ezagutu arte. Edozein gauza eginda ere, ongi etorria dela uste dut. Pribilegio hori badaukagu. Alde horretatik, pribilegiatua sentitzen naiz Xaho bezalako pertsonaia bat ekar-tzeagatik. Edozein estatutan, horrelako pertsonaia batek bere monumentuak izanen lituzke plazetan, kaleei bere izena jarriko litzaizkioke. Baina egun, Baionan, Piers karrikatik pasatu zaitezke: Frantziako hiltzaile handienetako bat. Horrelako adibide ugari ditugu gure herrian. Ez-normaltasun horretan bizitzera ohituta gaude eta argi dago euskal kurrikuluma ez dugula sekula osatuko herri librea ez garen bitartean.

Dena dago egiteko, beraz.

-Bai, dena. Arturo Campionen lana edo Xaho bera berreskuratzea, nire-tzat, terapia bat da, nire burua ispilu horretan ezagutzen hasten bainaiz; eta aldi berean uste dut dela bide bat izugarri oparoa kultura elikatzeko. Pentsa Estatu Batuetan armadak zenbat film finantzatu dituen, guzti hori iruditeria nazionala indartzeko... Guk deus ez dugu eta, oraingoz, ditugun ahalmenak eta baliabideak horretara bideratu behar ditugula uste dut.

Nabarralderen eskutik plazaratu berri duzun azken komikiak ere ekarpena egiten dio memoria historikoaren berreskurapen horri, ezta? Zer kontatzen du '1620, Nafarroa Beheregaina'-k?

-Durangoko Azokan beste ikerketatxo bat egiteko baliatu nuen azken komiki hori ere. Hurbiltzen zen jendeari galdetu nion: Nafarroari noiz kendu zioten independentzia?

Kendu, eta ez galdu.

-Beti erabiltzen dugu "galdu" hitza eta ez da hala. Erronkarin ez zen euskara "galdu", euskaraz hitz egiteko eskubidea kendu egin zioten Erronkariri. Independentziarekin berdin gertatzen da. Galdu, boligrafo bat galtzen da, ez independentzia. Estatu batek bere mekanismo guztiak martxan jartzen baditu migrazioa dela, armada dela, eskola dela, beste herri bat asimilatzeko, hor ez da ezer galtzen. Hor, kendu egiten zaio herri horri bere independentzia modu kontziente batez. Kontutan hartuta, gainera, horren kontrako erresisten-tzia bat ere sortzen dela, gainera. Herri honetan, dena kenduta, geldi-tzen zaigun gauza bakarra hizkuntza da. Hizkuntza honi lotzen gara baina, botererik gabe, beti izanen gara "supremazistak" edo "inposatzaileak" eta, berriz, boteretik ezartzen den politika linguistikoa naturaltzat joko da. Chivitek erraten zuena: "Buñuelen euskara inposatzea Nafarroa ezezagutzea da". Ah, eta Luzaiden, Amaiurren, Errantzun edo Arbizun espainola inposatzea zer da, oxigenoa bezala? Onurak ekartzen ditu delako elebitasunak? Zenbat daukagun desikasteko...

Harira itzuliz...

-Harira itzuliz, noiz kendu zioten Nafarroari independentzia? Jende gehienak, 1512 erraten du. Hori dugu txertatua buruan nahi gabe, ahazturik manera inkontziente batez eta politika oso eraginkor baten ondorioz, beste mende batez iraun zuela oraindik Nafarroa subiranoak. Gainera, munduari adibidea eman zion garai bat izan zen. Euskararen alde egon zen politika bat egin zen, bazen irekidura bat Europarantz. Nafarroa aitzindariena izan zen horretan, Sorbonako pentsalariak aterpetu zituen, libertinoak eta humanistak zirela erraten da. Estetikoki ere hala izan zen, eta hori ez onartzen huts egiten dugu, gure kalterako da. Bide ikaragarri joria daukagu mende honetan.

Zertan oinarritzen da komiki honetako kontakizuna, zehazki?

-Hiru urritan gertatutako hiru gertakari historiko berreskuratzen ditut. Lehenbizikoa, 1527an espainolak beste aldetik erretiratu eta Baxe Nafarroa bere gain utzi zutenekoa. Estatua bertan berreratu zen. Aipatzen dudan bigarren urrian, Frantziako erregeak eta kontseiluak Nafarroa ez zela independentea izango, baizik eta Fran-tziari lotuko zela erabaki zutenekoa da. Momentu horretan, erresisten-tzia aktibo bat egin zuten nafar politikariek: armen bidez ez zen posible baina bai politikoki, erakundeen bitartez. Nafarroako Parlamentuko presidenteak liburu bat idatzi zuen, argumentario luze eta zabal bat ematen, errateko hori ez zela ez naturala, ez desiragarria, ez legala, eta Nafarroak ez zuela sekula halakorik onartuko. Hain diskurtso beharrezkoa da guretzat... Baina ezezaguna da eta baztertua izan da: Lostau izeneko presidente horren liburua ez du inork ezagutzen, eta ikuspegi nazional izugarria ematen digu. Hirugarren urria, Frantziako Iraultzan kokatzen da: nahiz eta nafartarrek iraun erresistentzian, 1790eko urriaren 12an Nafarroa legez kanpo bahitua izan zenekoa.

Guzti honetaz irakurketa eguneratu bat egin daiteke?

-Irakurketa aktuala eta polita dauka, bai. Nafarroako historia armen bidez inposaturiko egoera baten isla da, eta erresistentzia beti egon dela erakusten digu. Gure herria ukatua izan da eta ilegalki ukatua gainera, ez dugu horretan parte hartu. Posizionamendu politiko eta kulturalerandako sekulako garrantzia dauka guzti honek.

Argitaratzen dituzun lanek zenbat daukate aldarrikatzailetik?

Plazaratzen ditudan liburuak beti hartzen ditut aktibismorako bide bezala. Nik ez ditut ikusten apalategian goxoki egoteko. Orain jendeak Aztihitza erosi du Euskadi Saria irabazi duelako eta ongi, baina nik beste bizi bat ikusten diot liburukiari. Beste bizi hori, bai Eusklabo Alaiak-ekin baita Aztihitza-rekin ere, herriz herri ibiltzean oinarrituko da datorren urtean ere. 1620 komikiari ere bizi harroa ikusten diot.