“Euskara batua tresna egokia da hainbat gauza egiteko lehen pentsatu ere ezin genituenak”

-Urteetako jarduera bat aitortzen dutela. Horrela hartzen dut nik. Bizitza oso bat. Honek merezi du, edo horrelako zerbait. Baina horrek ez du esan nahi nire lana amaitu denik. Ni ez naiz erretiratu eta ez naiz erretiratuko inoiz. Lehen baino gutxiago lan egiten dut, baino egunean zortzi bat ordu betetzen ditut. Niretzako zaletasuna ere bada. Are gehiago, nik berez Ingeniaritza ikasketak egin nituen eta ikusi nuenean euskalzaletuta ibiliko nintzela, Bartzelonara joan nintzen eta Filosofia eta Letrak ikasi nituen. Eta uste dut nahiko formazio ona hartu nuela, bai hizkuntza erromanikoetan, bai filosofia aldetik. Nik ez dakit amateurra izaten. Ez naiz ondo moldatzen nire izaeragatik.

Euskara garatze lan horretan zer garrantzia izan du Euskal Herritik kanpo ikasi izanak?

-Ez da behar beharrezkoa, nire ustez. Nire garaian agian gehiago, zeren hemen Filosofia eta Letrak ez zeuden hain garatuta eta han, aldiz, irakasle ikaragarri onak izan nituen... Antoni Maria Badia i Margarit, Francisco Marsá, Sebastià Serrano... Eta, noski, irakasle on bat gauza eskertzekoa da. Asko dakiena, trasmititzen duena, hain zuzen asko dakielako. Horrek erakarri egiten zaitu. Kataluniako giroa ere oso ondo etorri zitzaidan, beste mundu bat, irekiagoa garai hartan. Eta guzti hori Francoren garaian. Han nengoen bera hil zenean eta gogoan dut joan ginela txanpaina hartzera hil zenean. Harreman handia nuen han Curial argitaletxearekin, oso katalanista zen eta haiengana joan nintzen enteratu nintzenean Franco hil zela. Eta giro katalanista horretan mugitu nintzen batez ere. Gero eman nituen Bartzelonako fakultatean klaseak hamabi urtez eta katalanez ere eman nituen. Nire bi semeak Katalunian jaio ziren eta amarekin katalanez hitz egiten dute eta nirekin euskaraz.

Katalunierak gizartean izan duen hedapena izugarria izan da. Euskararen egoerak ez du zerikusirik.

-Askoz gehiago erabiltzen dute han, zalantzarik gabe. Atxikimendua diote hizkuntzari, guk orokorrean ez duguna. Beraientzat, aberriaren ardatza hizkuntza delako, hemen ez bezala.

Eta guretzako zein da ba aberriaren ardatza? Ez al da euskara?

-Hemen, auskalo (barre egiten du)! Beno, nire gaztetatik hona hizkun-tzaren garrantzia asko handitu da. Askoz ere kontzientzia handiagoa dago hizkuntza aldetik baina ni gazte nintzenean askoz gutxiago zen. Hemen gehiago zen folklorea. Euskal dantza talde batean sartzen bazinen, nahikoa zen.

Euskaldunak batzen gaituen elementu ere bada euskara eta horrela aitortzen dute askok hemen ere.

-Bai, baina jende asko dago euskaraz jakinik, erderaz hitz egiten duena. Eta bi edo hiruren artean hitz egiten duenean, gaztelerara jotzen duena.

Egin iezaguzu euskararen erabilpenaren ebaluazioa.

-Ez naiz gauza. Nik bakarrik Donostia eta ingurua ezagutzen dut baina argi dago ez gaudela Katalunian.

Euskaraz bizi zara?

-Ni bai. Lagunekin eta semeekin hi-tz egiten dut. Nire bizitzako hiru laurden euskaraz egiten dut baina badakit hori egoera berezia dela. Eta dendetan ni beti euskaraz hasten naiz. Eta gero, ea zer gertatzen den.

Euskara batuaren alde egindako lana aitortzen dizute. Hainbat belaunaldik normaltzat jotzen dute batua baina orain dela ia 50 urte gatazka handia izan zen. Nola bizi izan zenuen? Nor zegoean alde, nor kontra eta zergatik?

-Nik uste dut hor badagoela elementu bat oso garrantzitsua izan zena. Orduan bazegoen kontra Eusko Alderdi Jeltzalearen vieja guardia. Koldo Mitxelenak ikaragarri sufritu zuen zeren bere alderdikideak ziren. Baina polemika horrek on izugarria egin zuen, gutxienez alde batetik, zeren jende guztiak posizioa hartu behar zuen. H izkia adibidez. Alde edo kontra zeunden. Nik uste dut gauzak oso ondo egin zirela teknikoki. Mitxelena zegoen buru eta gauzak nahiko ondo egin ziren alde horretatik. Eta gero, noski, polarizazio horretatik abiatuta, jendeak parte hartu zuen. Eta gehien gehienak, ez bakarrik gazteak... Gazteak denak... Baina apaiz batzuk eta vieja guardiako batzuk kenduta, gehienek euskara batuaren alde egin zuten.

Hala ere ez omen zen erraza izan.

-Oso gutxitan lortzen da gurea bezalako egoera batean hizkuntza baten estandarra egitea eta guk lortu genuen eta hori oso gauza inportantea da. Nik uste dut gaur egun euskara batua tresna egokia dela hainbat gauza egiteko, lehen pentsatu ere ezin genituenak. Eta batez ere lortu zen Mitxelenak zuen karismagatik. Eskerrak gauza aurrera atera zen. Eta gainera justu diktaduraren bukaerarekin, hau da, euskal eskola, euskarazkoa, martxan jarri behar zenean eta ozta-ozta ailegatu ginen. Berandu iritsiz gero, akabo. Milagro moduko bat izan zen.

Hortaz jabe zineten?

-Bai. Estandarrik gabe ez dago hizkuntzarik. Ez dago ekoizpen editorialik eta ezin da matematika edo zientzia arloan euskara garatu. Estandarra izan behar du.

Duela gutxi UZEIk omenaldia egin die euskara teknikoaren garapenean lan egin duten milaka pertsonei. Euskara denok landu eta garatzen dugu, ezta? Ez bakarrik linguista eta filologoak.

-Horrela da. Linguista bezala esan dezakezu nahi duzuna, baina hiztunak ez badizu kasorik egiten, ez badoa zure atzetik, ez dago zer eginik.

Telebistan, adibidez, euskalki itxiak entzuten dituzunean?

-Zuk egin dezakezu nahi duzuna zure arlo pribatuan, baina medio publikoetan, estandarra behar duzu. Batek bizkaieraz, oso itxiaz hitz egiten badu eta ez badiogu denok ondo ulertzen... Zertarako da hizkuntza? Badago jendea hori aberastasun bezala hartzen duena. Niretzat hori da azkena. Elkar ulertzen ez baduzu, hizkuntzaren kolapsoa da.

1987an hil zen Mitxelena eta euskaldun askok ez genuen ezagutu. Nolakoa zen? Bizirik balego, zer pentsatuko zuen euskararen egungo egoeraz?

-Ez naiz profeta baina egia da pertsonalidade handikoa zela. Ideia bat defenditu behar bazen, defendi-tzen zuen kostarik kosta eta zein zegoen aurrean kontuan hartu gabe. Oso polemista ona zen.

Polemikatan garaile ateratzen zela esan nahi duzu?

-Bai, bai. Hizketan zen katastrofe bat. Bai euskaraz eta bai erderaz. Jendeak bukatzen zuen leher eginda bere klaseetan, zeren horrenbeste gauza ematen zuen jakintzat, esaldiak erdizka esanda... Baina ikasten zenuena zen sinestezina. Denetik zekien asko, eta lotzen zituen gauzak. Nik dakidan erdia behintzat Mitxelenari zor diot. Baina segitzeko oso adi egon behar zenuen.

Jakin zenuenean saria lortu zenuela, zer etorri zitzaizun burura?

-Lehendabiziko gauza egin nuena izan zen, nere aurretik zeini eman zioten ikustea eta argi dago serioa dela eta oso konpainia onean nagoela.

Ramon Saizarbitoriaren laguna zara, ezta?

-Ikaragarria. Aspaldidanik egin dugu elkarrekin lan.

Zure azken saiakeran, ‘Bitakora Kaiera’, hizkuntzaren etorkizuna idazle eta itzultzaileen esku utzi behar dela diozu. Hauek lortu duten maila ere ezinezkoa litzateke euskara baturik gabe?

-Ramon bezalako idazleek euskara literarioa nazio mailan toki altuan jarri dute. Hori ezin daiteke ukatu. Maila handiko literatura egiten da gaur egun. Edozein lekutan aurkeztu daitekeena lotsagarri gelditu gabe eta hori lehen ez zen gertatzen. Azpimarragarria da.

Baina, aldiz, geroz eta gutxiago irakurtzen dugu.

-Bi plano ezberdin dira. Bigarrena gogorragoa, kudeatzen zailagoa. Dena dela, ni ez naiz hain pesimista. Nik ikusita orain dela 20 urte zein egoera zegoen eta zein dagoen orain... Arazo horiek hor daude. Noski, asko gera-tzen zaigu, baino asko aurreratu dugu. Ikusiko bazenu orain dela 40 urte... are okerrago geunden.

Ibon Sarasola ingeniaria non geratu zen hizkuntzalaritzan murgildu eta gero?

-Ni ingeniari sentitzen naiz. Hizkuntzaren baliabideen ingeniari. Kontua zen, hainbat urteetan, hainbat baliabide ekonomiko eta bestelakoekin, zerbait lortzea eta kalkuloak egitea. Orotariko Euskal Hiztegiaren lehenengo tomoa atera zen Mitxelena hil eta bi hilabeteren bueltan. Zeren, orduan nik esan nuen: Mitxelena hil da baina segitu egin behar da. Atera behar dugu segituan. Akatsak daude, hitzak falta dira. Bale. Abisatzen da zein hitz falta diren, baina kontua zen kalera-tzea jendeak ikusteko zertan ari ginen. Bost urteko lana baitzegoen horren atzean. Bai, oso ona omen zen Mitxelena, baina inork bere lana ikusten ez badu... Hori da ingeniari izatea niretzat. Edo erakusten duzu edo gero pikutara joan daiteke.

Euskara eraikitze lan horretan, zein erronka berri ikusten duzu?

-Hizkuntza bizia da. Erronka berriak daude, noski, baina nire ustez orain arte gauzak nahiko ondo egin dira eta nahiko ondo daude. Halere, ez dakizu nondik nora joko duen eta zein arazo berri etorriko diren.

Kataluniara bueltan, nola bizi izan duzu independentzia prozesua?

-Azken hilabete honetan, telebistan ETB1 eta TV3 soilik ikusi ditut.

Beraz, adoktrinatuta zaude.

-Hori da (barre egiten du). Kontua da nola aterako den aurrera. Independentzia ez dute lortuko, hori argi dago. Baina zer gertatuko da? Ni ailegatu nintzenean, independentistak Katalunian %10era ez ziren iristen eta orain begira.