“Asko kostata, baina itzulpengintzaren inguruan zeuden aurrejuzguak baztertu egin dira egun”

Hala eman zion hasiera egun 25 izenburuz osatzen den Sail Beltza bildumari, bi ardatz nagusirekin: bat, euskal literaturan pisu nabarmenik ez zuen genero beltzari lekua egitea, horretarako kalitatezko lan literarioak aukeratuz; eta bi, eurek gustuko zituzten obra horiek euskaraz irakurtzeko aukera eskaintzea.

Aurten, urteurrena behar bezala ospatzeko, Sail Beltzaren autore kuttunetako baten obra bat argitaratu du Igelak, dagoeneko euskal literaturan irakurle fidel andana daukan genero honen jarraitzaileen zorionerako: Dashiell Hammetten Kristalezko giltza.

Duela 25 urte sortu zenuen Igela Joseba Urteaga eta Jose Manuel Gonzalezekin batera. Zein asmorekin jarri zenuten martxan?

-Joseba Urteaga eta biok irakasleak ginen Hernanin. Biok, orduan argitaratzen hasi zen Bruguera argitaletxearen Club del Misterio eleberri beltzen bilduma irakurtzen genuen. Astero ale bat ateratzen zen, 20 duro balio zuena, 100 pezeta, eta denak bata bestearen atzetik irakurri genituen. Eskuartean genituen liburu horiek gure ikasleei, eta irakurlego zabalari, eskaini nahi genizkien. Garai hartan, Atxaga eta beste batzuek zera esan ohi zuten: “Guri irakurtzea gusta-tzen zaizkigun liburuak, ez baditugu aurkitzen, idatzi egiten ditugu”. Eta guk, guri gustatzen zitzaizkigun horiek itzultzea erabaki genuen. Horregatik hasi ginen Sail Beltzarekin. Hala ere, McCoyren Zaldiak akatzen ditugu ba... izan zen lehenengoa. Brugueraren bildumatik aukeratutako lehenengo itzulpena urte batzuk beranduago atera zen, Hammetten Uzta gorria (1996an argitaratua). Lehenengo sei urteetan itzultzaile batzuekin harremanetan jarri ginen eta hamar bat liburu atera genituen.

Ordurako, hala ere, bazenituen itzulpen pare bat beste argitaletxe batzuekin argitara eman zenituenak.

-Bai, Karteroak beti deitzen du bi aldiz (Elkar) argitaratua nuen eta William Faulknerren Santutegia (Elkar) itzultzen ari nintzen une hartan. Baina gure helburua Sail Beltzari garrantzi berezia ematea zen, hain zuzen ere irakurketa errazeko liburuak zirela iruditzen zitzaigulako.

Nolabaiteko hutsune bat bazen euskal literaturan itzulpenari dagokionez?

-Bai, itzulpena gutxi argitaratzen zen, orokorrean. Elkarren Sarrionandiaren Narrazioak-ekin atera zen bildumaren lehenengo zenbakiak hartzen badituzu, adibidez, batetik hogeita hamarrera, Karteroak beti deitzen du bi aldiz hogeita bederatzigarrena izan zen. Eta tartean egongo ziren bost itzulpen baina... Hutsunea bai, noski, bazegoen.

Hizkuntza gutxituetan edo minorizatuetan itzulpenek garrantzi nabarmena izan ohi dutela erraten da maiz.

-Garrantzizkoa behar du. Herria txikia izanik, bertako idazleek ez dute behar adina indar izaten irakurleen eskaerak asetzeko, logikoa den bezala. Beste hizkuntza batzuetatik obrak ekartzea ezinbestekoa da. Hemen, garai hartan hasi zen itzulpena indarra hartzen. EIZIE ere orduan sortu zen eta Literatura Unibertsaleko lanak euskaratzen hasi ziren, Eusko Jaurlaritzak bultzatuta. Gure asmoa ere bazen obra handi horiek ekartzea, baina gutxietsia edo bigarren mailako-tzat hartzen zen literaturako beste lan batzuk euskaratzeko beharra ere ikusten genuen.

Kontsumo azkarrerako literatura?

-Kontsumorako literatura, ia. Itzuli ditugun lanetako asko ezin daitezke kontsumorakoa deitzen den literaturan sartu. Orain dela gutxi argitaratu duguna, esate baterako, Dashiell Hammetten Kristalezko giltza, garai hartako beste edozein nobela handiren parean dago. Ez da guk esaten duguna, edozein kritikok esango lukeena da. Eta Hammett bezala, Raymond Chandler edo beste hainbat autoreren obrekin berdin gertatzen da. Baina generokoa izateak hori eragiten du askotan, literatur lan horiek bigarren maila batean sailkatzea.

Hammetten liburu hau bereziki aukeratu duzue 25 urteurrena ospatzeko? Ulertua dudanez Hammett beraren lanik kuttunena zen...

-Bai. Bera nahiko gogorra izan zen bere buruarekin azken urteetan eta lan hau “ez zela hain txarra” esaten zuen... Baina, hori baino gehiago, lan hau beste edozein obra handiren pare dagoelako aukeratu dugu. Coen anaien filmeetako bat, Miller’s crossing, nobela horretan oinarritzen bada, zerbait bada. Sail Beltzan, pisuzkoak diren 25 obra daudela uste dut. Ziklo bat bete dugu eta erremate polit bat jarri nahi izan diogu.

Lehenengo ildoa eleberri beltzarena izan zen baina segituan ireki ziren beste bide batzuk Igelan, ezta?

-Hurrengo urtean hasi ginen Literatura deitu genuen sailean, Gatsby handia edo Truman Capoteren hainbat obra argitaratu genituen, laster Célineren Gauaren muturrerainoko bidaia mitikoa edo Capoteren Odol hotzean... Literaturako obra handiak dira horiek, ez generoko obrak dei-tzen direnak. Bai Literaturan bai Sail Beltzan jarraitu dugun irizpidea, gure gustuko liburuak izateaz aparte, nolabaiteko kalitate literarioa aitortua daukaten lanak aukeratzea izan da.

Igelaren eskaintzaren baitan bide desberdinak uztartu behar zenituztela beharrezkoa ikusten zenuten?

Jakina. Bada jende asko genero beltza gustukoa duen arren beste literatura mota bat irakurri ohi duela. Zilegi da, noski. Beste batzuk, aldiz, oso argi daukate. Baina ez ginen ohiko egileetara joan. Adibidez, Agatha Christie argitaratzen oso berandu hasi ginen, 2004ean, nahiz eta jakin arrakasta izango zuela. Beste idazle batzuk gehiago merezi zutela erabaki genuen. Generoko beltzaren baitan milaka lan argitaratzen dira, autore gehienek liburu asko dituzte... Aukeratu beharra dago eta euskaraz argitaratzeko ahalegina sekulakoa da.

Eleberri beltzak, berezko ezaugarri bat baldin badu, hori irakurleen fideltasuna da, ezta?

-Bai, badira irakurleak genero beltza soilik irakurtzen dutenak. Aurrera segituko duen genero bat dela argi dago, bada nondik aukeratua.

Euskal Herrian bertan, azken urteotan indarrean dagoen genero bat da, gero eta idazle gehiago daude euskaraz nobela beltzak idazten dituztela. Igelak horretan nolabaiteko eragina izan duela errango zenuke?

-Ez dakit eragin handia izango zuen edo, besterik gabe, batzuk hori hor jarri dugulako izan den. Genero beltzak badauka bere lekua. Zalan-tzazkoa zen euskaraz nobela beltza idazterik izango zen baina, euskara idatziak ere aurrerapenak egin ditu han eta hemen eta gero eta eremu zabalagoetara iristen da, gero eta etxekoago egiten zaigu lehen arrotza suertatzen zitzaiguna. Irakurle gazteak ohituta daude eleberri beltza euskaraz irakurtzera egun baina guk denak gazteleraz edo ingelesez irakurtzen genituen.

Normalizazio lanean lehenengo urratsak eman zenituzten...

-Lehendik ere baziren, baina normalizazio aldera bai, esan daiteke horretan lehen urratsak eman genituela. Ikasleei estilo honetako liburuak gustatzen zitzaizkiela nabaritzen nuen. Eta irakurleak sortu nahi badituzu, generoa jorratu behar duzula argi dago. Horretan aritu gara.

Igelak egin duen ekarpen nagusietako bat, euskarazko genero beltzari leku bat emateaz gain, itzultzaileei euren lanbidea garatzeko aukera ematea ere izan dela esango zenuke?

-Gure inguruan 25 bat itzultzaile bildu dira. Eurek ere, kasu askotan, aukera izan dute euren lan profesional teknikotik atera eta literatura itzultzeko. Gustoz eta pazientziaz egindako lana izan da.

Euskal itzulpengintzak egun duen prestigioa ona da?

-Bai, baina asko kostata. Hasieran aurrejuzku askorekin begiratzen zi-tzaion itzulitako horri, mesfidantza handiz. Baina, gaur egun, hori nahiko baztertuta dago, desagertu da, orain obra beraren interesa begiratzen da itzulpena den hala ez den erreparatu aurretik. Nolabaiteko akuilu, ziztada izan gara horretan.

Hemendik aurrera, nola marrazten da Igelaren ibilbidea?

-Ditugun bilduma horiek elikatzen jarraituko dugu. Gero eta gehiago begiratzen dugu zein obra argitaratu, zein diren egokienak. Gure erri-tmoan, ahal dugun erritmoan segituko dugu. Jende berria ere bada, bidea emanez gero ondo egingo duena, askotan guk baino hobeto egin ere. Gu amateur gisa hasi ginen, buruak ematen zigunarekin eta genekienarekin. Orain, badira itzulpen karrerak, masterrak, ikasketak... Gero eta jantziagoa dago honetan lan egiten duen jendea.

Teorizazio guzti horrek nola eragiten dio itzulpengintzari?

-Hizkuntza arautuagota dago, oro har, eta hori mesederako da gehienbat. Oraingo itzultzaileak bere abantailak eta desabantailak dituela esango nuke. Alde batetik, oinarri teoriko zabala alde daukate; eta bestalde, badituzte beste desabantaila batzuk. Guk, behintzat, hizkuntzaren ezagupena asko zabaldu behar izan genuen.

Itzulpengintzan ez dago formula zehatzik.

Kasu batzuetan formulak egon daitezke baina, beste askotan, segun eta zein hizkuntzatan ari zaren, hutsuneak topatu ditzakezu. Euskaran, adibidez, badira hainbat gauza ez direnak erabiliak izan, eta bila eta bila bazabiltza soilik topatu ditzakezu. Errazkeriarako biderik ez dago, formulak sortu behar dituzu eta, horrek, itzultzailea sortzailean bilakatzen du. Testuaren zentzua ulertzeko, hizkun-tzaz gain, testu hori nork idatzi duen, zein egoeratan, zein garaitan... Dena ulertu behar duzu.

Itzulpenaren arloan, azken urteotan baliabide digital aunitz sortu dira. Batzuk traketsagoak besteak baino... Zein da baliabide hauen eragina?

-Baliabideak baliabide dira, oso emankorrak izan daitezke baina esku txarretan traketsak izango dira. Lehen hiztegiren bat besterik ez genuen. Hiztegia, testua, boligrafoa eta papera, besterik ez erabiltzetik Interneten kontsultatu ahal izatera, ez dago kolorerik. Esku honetan, emaitzak onak dira beti.