Wikipediak, entziklopedia askeak, 21 urte bete ditu lehenengoz argitaratu zenetik, eta urte hauetan guztietan Arabako lurraldeari buruzko hainbat informazio bildu du. Zer dio eta zer jasotzen du zehazki historia, sinesmen, gobernu edo administrazioari buruz?

Gizartean gehien erabiltzen den entziklopedia librea wikipedia da. Web gune hau ezinbesteko erreferentzia da hainbat gairi buruzko kontsultak egiteko, hilean 500 milioi erabiltzaile eta 250 hizkuntzatako 38 milioi artikulu baino gehiago baititu, wikipediatik azaltzen dutenez. Euskarazko wikipedia ere garatuta dago. Haren sortzaileak Jimmy Wales enpresaburu estatubatuarra eta Larry Sanger garatzaile estatubatuarra izan ziren, eta wiki kontzeptuan oinarritutako entziklopedia bat egiteko ideia izan zuten. Entziklopedia horrek aukera ematen dio edozein erabiltzaileri Wikipediaren lekua aldatzeko, edukia azkar eta erraz sortuz, software libreko eredu baten bidez. Arabari buruz azaltzen dutenez, Araba 3.311,98 kilometro karratu ditu (Trebiñuko barrendegia gabe, 3.032,40), eta 2019an 331.549 biztanle zituen. Bere barnean du Trebiñu barrendegia, Burgosko probintziaren administraziopean dagoena. Administratiboki Euskal Autonomia Erkidegoko foru lurraldea edo lurralde historikoa da; izan ere, Araba da erkidego horretako hiru lurralde historikoetatik handiena (% 40,96) eta biztanle gutxien dituena (% 14,5). Historiari buruzko informazioa ere jasotzen du (razias musulmanak, erdi aroa, aro garaikidea), geografiari, gobernuari eta administrazioari buruzkoa, baita hiriarteko garraioari buruzkoa ere. Urte horietan ere, lurralde honetako ohiko klima zehazteko gai izan dira, alderdi eta xehetasun garrantzitsu eta zehatzak ezagutuz. Adibidez, azaltzendutenez, bi eskualde nagusi bereiz daitezke Araban, klimatologiari dagokionez: herrialdeko iparraldean klima ozeaniko epela nagusi den bitartean, hegoaldera joan ahalean klima mediterraneo eta kontinentala nagusitzen dira. Era berean, euriteak urritu egiten dira hegoaldean (828 mm batez beste, Gasteizen). "Neguak hotzak eta hezeak dira; udako tenperaturak askoz ere altuagoak izan ohi dira. Errioxako ezaugarriak erabat kontinentalak dira: negu hotzak, uda beroak eta euri-ur kopuru eskasa", azpimarratzen dute.

Literaturari dagokionez, bertan aipatzen dutenez, Hego Euskal Herriko literaturan ezaguna den euskarazko libururik zaharrena Lazarragaren eskuizkribua da (1567-1602), Larreko Joan Perez Lazarraga arabarrak idatzia. Egungo egileen artean, aldiz, nabarmentzekoak dira Josemari Velez de Mendizabal eta Xabier Montoia. Gaztelaniazko idazleen artean, aipatzekoak dira Felix Maria Samaniego, Ramiro Maeztu, Ignacio Aldekoa eta Toti Martinez de Lezea, Wikipediaren arabera.

Euskararen gainean azaltzen dutenez, Arabako euskara edo Arabako euskalkia galdutako euskalki bat da, Arabako lurretan hitz egiten zena. Gaur egun, euskarak Arabako iparraldean, Aramaio eta Legutioko udalerrietan dirau bizirik, eta mendebaleko euskalkikoa da. Koldo Mitxelenak Arabako euskara euskalki beregaintzat sailkatu zuen, eta hegoaldeko dialektoa deitu. Euskarak Araban egin duen aurrerapausoak zerikusi zuzena du hezkuntzan izan duen hedapenarekin. 1999-2000 ikasturtean, esaterako, unibertsitatez kanpoko ikasleen ia erdia (%47) D eta B ereduetan ari zen ikasten Araban. 2010-2011 ikasturtean, berriz, %75tik gora ziren, horietatik %42 D ereduan eta soilik %25 A ereduan. "Gainerako lurraldeetan bezala, derrigorrezko hezkuntzako lehen mailetan, nabarmena zen euskarazko ereduen nagusitasuna. 2011n, haur hezkuntzari begiratuta soilik, %53,4 ari zen euskarazko D ereduan, %42 B eredu elebidunean eta %4,5 A ereduan", azpimarratzen dute Wikipedia entziklopedia askeatik.

Geologia. Gasteiz Goi Kretazeoko azaleramenduen eremuan dago. Material nagusiak itsasoan jalki ziren material karbonatodunak dira gehienbat: kareharriak, kareharri-tuparriak, eta tuparriak. Udalerriaren ipar-mendebaldean aipatu hiru materialen txandakatzea agertzen da; Gasteiz mendietan kareharriak dira nagusi, baina hareharri karetsuak, dolomiak eta kareharri tuparridunak ere ageri dira; eta bien artean, Lautadaren erdialdea osatuz, kareharri-tuparriak dira nagusi. Azken eremu horren gainean material kuaternarioak metatu dira, batez ere ibaibideen haranetan.

Landaredia. Landarediaren ikuspuntutik, udalerria bi eskualde biogeografikoren artean dago kokaturik: eskualde eurosiberiarra eta eskualde mediterraneoa. Horri esker, bertako flora bereziki aberatsa da. Haize hezeak normalean ipar-mendebaldetik datozenez, "Gasteizko mendilerroen iparraldeek, batez ere 800 metrotik gora, eragin eurosiberiar nabarmena erakusten dute eta pagadiaren erreinua dira". "Hegoaldera begira dauden maldetan, berriz, Föhn efektuaren eraginez haizea lehor iristen da eta landarediak izaera mediterraneoagoa dauka (artadiak, erkameztiak, etab.)." Haranen hondoan, "Arabako Lautadan, haritza izango litzateke espezie nagusia, lur horiek nekazaritzarako luberritu ez balira".